Türkiye metbu'atlirida exmet dawut'oghluning qeshqer, ürümchi we béyjing ziyariti

Türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghluni qeshqer we ürümchi ziyaretliri shundaqla xitay da'irliri bilen Uyghurlargha alaqidar élip barghan söhbetliri türkiye metbu'atlirida keng türde tarqaldi. Türkiyining köpligen gézit ‏- zhurnal we téléwiziye qanalliri bu heqte keng türde uchur tarqatti.
Muxbirimiz arislan
2010.11.03
Ahmet-davutoglu-qeshqerde-305 Süret, türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawudoghlu we ayali mehmut qeshqiri süriti aldida.
www.worldbulletin.net Din élindi.

Diqqet qilishqa tégishlik nuqta shuki, xitay da'irliri türkiye hökümiti bilen térrorluq we bölgünchilikke ortaq qarshi turush heqqide uchur tarqatqan bolsimu türkiye metbu'atlirida bu heqte héchqandaq uchur bérilmidi.

Zaman gézitining 2010 ‏- yili 11 ‏- ayning 2 ‏- künidiki sanida xewer qilishiche, xitay dölet mu'awin re'isi shi jinping tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghluni, xitay xelq qurultiyidiki shinjang Uyghur zali dep atalghan yighin zalida kütüwaldi. Dawut'oghlu shi jinping we hemrahlirigha türkiyining Uyghur aptonom rayoni bilen peqet kultér ‏- medeniyet jehette köngül bölüwatqanliqini tilgha élip, xitayning siyasiy pütünlükini tekitlidi.

6 Künlük xitay ziyaritining axirqi békiti bolghan béyjinggha kelgen türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghlu béyjingda, xitay xelq'ara tetqiqat institutida ötküzülgen yumilaq üstel yighinigha qatnashti. Exmet dawut'oghlu yighin'gha qatnashquchilarning, xitay ‏- türkiye munasiwetliri we enqerening tashqi siyasiti heqqide sorighan so'allargha jawap berdi. Dawut'oghlu, türkiyining xitay we bashqa asiya döletliri bilen tereqqi qiliwatqan munasiwetlirining gherb ellirining ornigha qoyidighan bir kandidat emeslikini yene bir qétim tekrarlidi.

Xewerde bildürüshiche, exmet dawut'oghlu shi jinpinggha, türkiyining bir junggo siyasitini közitip kéliwatqanliqini bildürdi. Qeshqer we ürümchige barghanliqidin memnun bolghanliqini ipadilidi. Ministir exmet dawut'oghlu qeshqerni türk til lughiti yézilghan yer dep ipadilep, xitaydin bashqa döletlerdimu xitay bolghan'gha oxshash türkiyiningmu bashqa yerlerde irqdash, qérindash xelq tughqanliri barliqini, Uyghurlarning ulardin ikenlikini bildürdi.

Dawut'oghlu Uyghurlarni xitay bilen türkiye otturisida dostluq we hemkarliq köwrüki dep qaraydighanliqini ilgiri sürüp, Uyghurlar bilen kültür ‏- medeniyet jehettiki munasiwetlirini tereqqiy qildurushni xalaydighanliqini bildürdi.
 
Xewerde bildürüshiche, ministir exmet dawut'oghlu yene xitay tashqi ishlar ministiri yang jéchi bilen uchrashqan.

Ixlas xeber agéntliqini 2 ‏- noyabir künidiki xewiride bildürüshiche, 6 künlük resmi ziyaritini qeshqerdin bashlap béyjingda axirlashturghan türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghlu bügün kech türkiyige qaytti.

Xewerde bildürüshiche, türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghlu béyjingdiki ziyaritini axirlashturup bolghandin kéyin, türkiyining béyjingda turushluq bash elchixanisida muxbirlarni kütiwélish yighin uyushturdi we muxbirlarning so'allirigha jawap berdi. Exmet dawut'oghlu muxbirning so'aligha jawap bérip, xitay da'iriliridin, ürümchi we shi'en'ge biwaste ayropilan uchushni telep qilghan. Exmet dawut'oghlu yene xitay bilen türkiye otturisidiki medeniyet munasiwetlirini tilgha élip, kultér ‏- medeniyet jehette, Uyghur rayonigha qarita, tarixi we medeniyet munasiwetlirimiz barliqi heqqide xitay emeldarliri bilen éniq bir shekilde sözleshtuq. Xitayning zémin pütünlükige hörmet qilimiz, bu heqte xelq'ara qanun'gha uyghun halda heriket qiliwatimiz. Emma oxshash waqitta Uyghur rayonining türkiye bilen xitay otturisida bir dostluq köwrüki roli oynaydighanliqi sewebidin bu rayon'gha türkiyining köngül bölüshi éshiwatqanliqining normal ikenliki heqqide her ikki terepning muwapiq körülgenlikini bildürdi. Bu munasiwet bilen ürümchige bir türk sana'et rayoni qurush heqqide buningdin ilgiri tüzüshken kélishimnamini emeliyleshtürüshke qedem bésish heqqide sözleshkenlikini bildürdi. Xitaylarmu, bu heqte türkiyining Uyghur rayonidiki pa'aliyetlirining éshiwatqanliqigha ijabiy qarawatqanliqini bildürgen.

2010 ‏- Yili 10 ‏- ayning 31 ‏- küni türkiye gézitide, axbaratchi batuxan yashar teripidin Uyghurlarning köz yashliri we enqerediki kütiwélish dégen témida bir maqale élan qilindi. Bu maqalining aptori batuxan yashar ependi, türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghlu bilen qeshqer we ürümchi sheherlerni ziyaret qilghan axbaratchilardin biri iken.

Batuxan yashar ependi maqalisini mundaq bashlighan: tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghlu bilen birlikte üch kündin biri xitayda ziyarette boluwatimiz. Emma bu ziyaret, béyjing, shi'en, hongkong we yaki shangxeydin bashlimidi. Exmet dawut'oghlu enqeredin sherqiy türkistanning muhim sheherliridin biri bolghan qeshqerge keldi. Exmet dawut'oghluning özi dégen'ge oxshash, mehmut qeshqiri we yüsüpxas hajipqa salam bergendin kéyin bu qétim bashqa bir muhim ata yurti ürümchige keldi. Ötken yili türkiye jumhuriyiti re'isi abdullahgül bilen birlikte ürümchige kelgen iduq. Bu ziyaretning arqisidinla yüz bergen 5 ‏- iyul qanliq weqeler bolghanliqigha téxi uzun waqit ötmidi. Enqere bilen béyjing jiddi bir sürkülüsh basquchqa bérip qaldi. Chünki Uyghurlar peqet bir millet bolghanliqi üchünla emes belki türkiye jumhuriyitiningmu intayin sezgür bir mesilisi bolghanliqi üchün türkiye bu weqege qattiq qarshi turdi. Mushundaq bir weqe yüz bérip arqidinla, türkiye jumhuriyiti tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghlu enqeredin biwaste qeshqerge keldi. Xitay da'irliri xalisa, exmet dawut'oghluni bashta béyjinggha kéling, kéyin qeshqer we yaki ürümchige barisiz, déyeleytti. Xitay qandaq bolup bu ziyaretke ruxset qildi? dégendek bir so'al eqlimizge kélidu. Bu heqte tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghluning heqliq ikenlikini eyiblimeslik kérek. Exmet dawut'oghlu u qanliq weqelerdin kéyin, ikki dölet otturisidiki krizist yüz bergen munasiwetlerni basquchmu - basquch bésip otturidiki munasiwetni yaxshilidi. Buningdin bashqa yene, türkiyining sherqiy türkistan bilen bolghan baghlinishliq munasiwitini téximu kücheytti. Bu eng güzel muweppeqiyetlik bir diplomatiye élip bérish.

Axbaratchi batuxan yashar maqalisining dawamida yene mundaq dégen:

Emeliyette, bir mezgil tereqqi qilishta keynide qalghan sherqiy türkistan rayonini dunyagha échishni meqset qiliwatqan xitay da'irliri buni türkiye bilen birlikte mumkin bolidighanliqini yaxshi chüshinip yetken bir weziyette. Chünki, béyjing, dunyadin munasiwiti üzülüp qalghan hetta térrorluqqa yardem bergen dep qarap bésim qilidighan döletler qataridin orun alghan süriyini türkiyining qolidin tutup yéteklishi netijide xelq'ara jem'iyette étibarliq bir döletke aylan'ghanliqini chüshen'gen. Türkiyining iran'gha alaqidar krizistning tinchliq yol bilen hel qilinishi üchün dunya jama'iti aldida qanchilik tesir körsetkenlikini kördi. Bizge nisbeten xitay shuni qarar qildi. Biz Uyghur rayonini dunyadiki sermaye ‏- meblegh salidighan shirketlerge achimiz. Meblegh salghuchilar üchün bu rayonni jelp qilarliq halgha keltürimiz, buni emeliyleshtürüshte türkiyini qollinimiz. Enqere, xitaydiki merkizi hökümet bilen bolghan munasiwetliri qanchilik yaxshi bolsa, Uyghur rayonigha qilalaydighan yardemning shunchilik ashidighanliqini chüshen'gen bir weziyette. Shuning üchün aldimizdiki künlerde ikki dölet otturisida istiratégiye ortaqliq kélishimi tüzülidu. Buni shundaq ipadilesh belki toghra bolidu, türkiye bilen xitay istiratégiyilik ortaq bolidu, ürümchide türkiye tashqi ishlar ministir exmet dawut'oghlu bilen birlikte chong meschitte jüme namizi oquduq. Exmet dawut'oghluni meschitte körgen Uyghurlar bashta heyran qaldi. Chünki tunji qétim bundaq bir ish boluwatatti. Tunji qétim türkiyidin kelgen bir ministir we hey'etni köz aldida körüwatatti. Namazdin kéyin bolsa hayajanliq minutlar ötti. Uyghurlar jüme namizidin kéyin uzaqtin kelgen tughqanlirini köz yashliri ichide quchaqlidi. Közliridin aqqan u yashlar eslide otturimizdiki munasiwet béghining héch ajizlimighanliqini körsitip turatti.

Türkiye sitar gézitining obzorchisi, türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghluning qeshqer we ürümchi ziyaritini, "xitay ejdarhani güzellikke qayil qilip muwapiqiyet qazan'ghan bir diplomatiye chüshenche" dep baha berdi.

Türkiye gézitining 2010 ‏- yili 11 ‏- ayning 1 ‏- künidiki sanida yene obzorchi yilmaz öztnuna teripidin "xitaydin amérikighiche" dégen témida, yézilghan bir maqale élan qilindi.

Maqale mundaq bashlan'ghan: türkiye jumhuriyiti, yawrupa qit'eside balqan, asiyada anatoliye, kawkasiye, ottura sherq döliti. Emma türk qowmi oxshash waqitta sherqiy yawrupa, ottura asiya, sherqiy asiya millitidur. Sherqiy türkistan ottura asiyada, xitayning bashqurushida, türkiye ziminidin ikki hesse chong bir ölke. Biz türklerge dölitimizning resmi dini dep henefiy, sünni islam dini qobul qildurghan 921 ‏- yilidiki qaraxaniylar xaqanimiz sultan abdulkerimxan sutuq bughraxan sherqiy türkistandiki büyük türk medeniyet belgisi bolghan qeshqerdiki qutluq qebirigahida yatidu. Türkiy tillar diwani isimlik türk lughet kitabining mu'ellipi, qaraxanilar sultanining shahzadisi mehmut qeshqiri we türk shé'iriyet meydanida tunji yézilghan siyasetname dep atalghan qutadghubilikning mu'ellipi, qaraxaniylar saray ministiri yüsüp xas hajip. Türklerning kelgüsini we bügünki milletke aylinishimizgha asas salghan ikki neper büyüklirimizning qebrigahlirimu qeshqerde. Her ikki eser bizge anatoliyini échip, türkiye dölitining qurulushigha asas salghan malazghirt ghelibisidin bir qanche yil ilgiri yézildi. Biz mushundaq bir medeniyet bilen anatoliyige kelduq. Tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghlu mushundaq bir meniwiy qimmiti bar orunni ziyaret qildi.

Bashqurushta kommunist séstimisi, iqtisadi jehette erkinlik siyasiti yürgüzüwatqan xitay hakimiyiti, biz türkiye türklirini ziyaret qildurushta dawamliq sherqiy türkistanning éghir derijide xitaylashturulghan shehiri ürümchini ziyaret qilishqa ruxset qilatti. Qeshqerge, yeken'ge, ghuljigha we turpan'gha héch yéqinlashturmaytti.

Tashqi ishlar ministiri exmet dawut'oghluning qoshnilar bilen héch qandaq mesile qalmasliq, dunyadiki pütkül döletler bilen tinchliq ornitish sheklidiki tashqi siyaset nezeriyisini emeliyleshtürüsh meydanigha kirgüzülgen xitayni ziyaret qilishi, dunyaning eng köp nopusigha ige dölet xitay bizge köp nerse satidu, bizdin az nerse alidu. Exmet dawut'oghluning bu qétimqi qeshqer we ürümchi ziyariti, ikki dölet munasiwetlirini ilgiri sürüshte bésilghan muhim basquch. Türkiye üchün xitay istiratégiyilik ortaq bolalmaydu, xitay bilen élip bérilghan bu munasiwetler hergizmu amérikining ornigha xitay bilen istiratégiyilik ortaq bolush emes, xitay her qandaq shara'itta hergizmu türkiyining istiratégiyilik ittipaqdéshi bolalmaydu. Türkiye amérikining istiratégiyilik ittipaqdéshi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

 
Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.