Роберт зойлик хитайни демократийилишишкә үндиди

• Мухбиримиз арзуниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Америкиниң муавин ташқи ишлар министири роберт зойлик . StateDepartment resimi

Роберт зойлик өткән чаршәнбә күни ню йоркта дөләтлик америка- хитай мунасивәтлири комитетида сөзлигән нутуқида, хитайниң мәдәнийәт инқилабидин кейин, хәлқара җәмийәткә қайтидин йүзлинип, иқтисадиниң тез тәрәққий қилғанлиқини шундақла дуня ишлириниң сөһбәт сәһнисидики муһим бир әзаға айланғанлиқини әсләп өтти.

Хитай өзиниң күнсери ешиватқан тәсир күчини қандақ ишлитиду?

Роберт зойлик мундақ деди:

Бизниң һазирқи сияситимиз хитайни хәлқара системиға қошушла әмәс, бәлки уни хәлқара системидики мәсулийәтчан бир әзаға айландуруш. Бу иқтисадий вә дипломатийә саһәсини өз ичигә алиду.

Униң ейтишичә, америка вә хитайниң қарашлирида йәнила интайин чоң пәрқ бар. Хитай рәһбәрлири хитайниң иқтисадий тәрәққиятидин пәхирләнгән бир вақитта, дөләт ичидә зор сиясий вә иқтисадий мәсилиләргә дүч кәлмәктә.

Хитай нопусиниң үчтин икки қисми йәни 900 милйон аһалиси йәнила намрат раюнларда яшимақта. 200 Милйон аһалиси күнлүк турмуш хираҗити бир долларға йәтмәйдиған намрат сәвийидә турмуш кәчүрмәктә. Хитай һазир ички мәсилилирини бир тәрәп қилишқа пайдилиқ хәлқаралиқ муһитқа интайин муһтаҗ. Шуңа у америка билән тоқунушни халимайду.

Ағзидин от чачритип туридиған әҗдириһа

Президент җорҗ буш ейтқандәк, әркинлик кишиләрниң қил сиғмайдиған һоқуқи. Америкиниң хитайни әркинликкә чақириши һәргизму хитайни аҗизлаштуруш әмәс. 11 - Сентәбир вәқәсидин кейин, кишиләр шуни һес қилдики, әркинлик йоқ, сағлам болмиған бир җәмийәттә рак асанла тарқилиду.

Роберт зойликниң билдүрүшичә, шундақ болушиға қаримай, нурғун америкилиқлар хитайниң "ағзидин от чачритидиған әҗдирһа" ға айлинишидин қаттиқ әндишә қилиду.

90 - Йилларниң башлири, нурғун америкилиқлар хитайни һәр хил пурсәтләргә толған гөһәр җай дәп қариған иди. Һазир кичик ширкәтләр хитайдин келидиған риқабәт, һәддидин ашқан сахта мал ишләпчиқириш вә әқлий мүлүкләрниң патент һоқуқини оғрилаш паалийәтлиридин әнсирәйду. Чоң ширкәтләр болса, хитай һөкүмитиниң базарни контрол қилишидин, әркин риқабәтниң йоқлиқидин әндишә қилиду.

Роберт зойлик сөзидә йәнә "хитай һөкүмити өзиниң бир қисим иш- паалийәтлириниң башқилар тәрипидин қандақ қарилидиғанлиқини тонуп йетиши керәк" дәп көрсәтти.

Униң ейтишичә, болупму хитайниң дунядики қалаймиқанчилиқ пәйда қиливатқан бир қисим дөләтләр билән болған барди - кәлдиси, шундақла иш - һәрикәтлириниң очуқ- йоруқ болмаслиқи интайин хәтәрлик болуп, америка хитайниң өз күчини қандақ ишлитидиғанлиқини пәмлийәлмигәчкә, хитайға қош қоллуқ тәйярлиқ көрүшкә мәҗбур боливатиду. Нурғун дөләтләр хитайниң " тинчлиқ билән көтирилиши" ни халисиму, әмма һичким өзиниң кәлгүсини униңға до тикмәйду.

Хитай очуқ- йоруқ болуш керәк

Америкиниң муавин ташқи ишлар министири роберт зойлик, америка дөләт мудапиә министирлиқи йеқинда елан қилған хитайниң һәрбий күчи һәққидики доклат гәрчә һәқиқәтни асас қилған болсиму, әмма хитайниң инкар қилишиға учраватқанлиқини тәкитлиди. У әгәр хитай һөкүмити җиддийчиликни пәсәйтимән дәйдикән, чоқум һәрбий хираҗәтни җиддий өстүришини һәмдә һәрбий маневирлириниң мәқсити қатарлиқларни очуқ чүшәндүриши керәкликини көрсәтти.

Униң ейтишичә, хитай ечиветилгән, тәртипкә чүшүрүлгән хәлқара иқтисадий системисидин зор пайда алди. Америка базириму хитай үчүн интайин муһим. Әмма һечқандақ дөләт 162 милярд долларлиқ сода тәтүр танасипиға тәхир қилип туралмайду. Шуңа у хитайни, америка базириға киришни шундақ болушқа тигишлик иштәк һисаблимаслиққа чақирди. У йәнә, хитай һөкүмитидин әқлий мүлүк һоқуқини оғрилаш вә сахта мал ишләпчиқиришлирини қаттиқ чәкләшни тәләп қилди.

Хитай коммунистик партийисиниң һакимийити дөләт ичидики һәр хил риқабәтләрни бир тәрәп қилишқа барғансири амалсиз қалмақта…… хитай компартийисиниң бәзи рәһбәрлири иқтисадни тәрәққий қилдуруш вә милләтчиликни күчәйтиш арқилиқ һакимийитини сақлап қелишни ойлаватиду. Бирақ бу хәтәрлик вә хатадур.

У йәнә мундақ деди: "хитайниң иқтисадий тәрәққияти енергийигә җиддий муһтаҗ. Шуңа хитай дуняниң һәр қайси җайлиридики нефит тәминатини қулупливалғуси бардәк һәрикәт елип бериватиду. Әмма бу, нефит тәминатиға капаләтлик қилидиған әқлий бир йол әмәс. Хитай һәтта нефит үчүн бир қисим һакимийәтләр билән һәмкарлиқ орнитип, өзиниң абройиға тәсир йәткүзди, шундақла, башқиларниң хитайға болған гуманини күчәйтти.

Роберт зойлик, хитайни бу истратегийисидин ваз кечип, америка билән бирликтә йеңи типтики енергийини ечишқа һәмдә мәһсулатларниң сүпитини юқири көтирип, енергийиниң ишлитилиш үнүмини өстүрүшкә чақирди.

Хәлқара система, һәр бир дөләтниң тинч тәрәққиятиға капаләт қилиду. Шуңа һәр бир мәсулийәтчан дөләт, чоқум бу системиниң тоғра ишлишигә капаләтлик қилиши керәк дәп тәкитлигән, америкиниң муавин ташқи ишлар минситири роберт зойлик, хитайниң, дипломатийидә мәсулийәтчан болуп, шималий корийини ядросизландуруш йолидики алтә тәрәп сөһбитиниң нәтиҗисиниң әмәлгә ешишиға капаләтлик қилишини үмид қилидиғанлиқини ипадилиди.

У йәнә, хитайни иранниң ядро пиланиға қарита тәдбир қоллинип, өзиниң ядро қоралларниң тарқилишини чәкләш ирадисини көрситишикә дәвәт қилиш билән биллә, хитайниң сәзгүр техникиларниң екиспортини чәкләш бәлгилимисини қарши алди. Әмма у, буниңға хилаплиқ қилғучиларға қаттиқ җаза берилишини көрүшни халайдиғанлиқини билдүрди.

Бир партийә диктаторлиқи узунға бармайду

Роберт зойлик президент җорҗ бушниң сөзини нәқил кәлтүрүп мундақ деди: "президент җорҗ буш ейтқандәк, әркинлик кишиләрниң қил сиғмайдиған һоқуқи. Америкиниң хитайни әркинликкә чақириши һәргизму хитайни аҗизлаштуруш әмәс. 11 - Сентәбир вәқәсидин кейин, кишиләр шуни һес қилдики, әркинлик йоқ, сағлам болмиған бир җәмийәттә рак асанла тарқилиду. Хитай пуқралири туғулуши биләнла демократийә билән чиқишалмайду әмәс. Тәйвән, японийә вә җәнубий корийиму хитайға охшаш мәдәнийәткә игә. Бирақ улар өз мәдәнийити билән һазирқи заман демократийисини интайин яхши бирләштүрди.

У йәнә, хитайдики бир партийә диктатурлиқи узунға бармайду. Иқтисадниң тәрәққий қилиши билән хитай пуқралири өзигә техиму көп һоқуқ тәләп қилиду, деди.

У сөзидә мундақ деди: хитай коммунистик партийисиниң һакимийити дөләт ичидики һәр хил риқабәтләрни бир тәрәп қилишқа барғансири амалсиз қалмақта. Хитайда пәқәтла бир ишчилар уюшмиси бар, әмма ишчилар намайишлири көпләп йүз бериватиду, деһқанлар һәрикити арқилиқ һакимийәтни қолға кәлтүргән хитай компартийиси нөвәттә деһқанларниң зораванлиқ намайишлириға дүч келиватиду, шунчә көп сақчиси бар һөкүмәт, җинайи қилмишларниң ямришини контрол қилалмайватиду, хитай компартийисиниң бәзи рәһбәрлири иқтисадни тәрәққий қилдуруш вә милләтчиликни күчәйтиш арқилиқ һакимийитини сақлап қелишни ойлаватиду. Бирақ бу хәтәрлик вә хатадур.

Роберт зойлик йәнә мундақ деди: һөкүмәтниң пуқраларға һәқиқәтән мәсол болушини қолға кәлтүрүш үчүн, хитай тинч сиясий ислаһат елип бериши керәк: әдилийә сестимисини өзгәртип, хәлқ тәшкилатлирини һөкүмәт башқурушиға қатнаштуруш керәк, мәсилиләрни оттуриға чиқарған жорналистларға зиянкәшлик қилишни тохтитиши керәк, хитай шундақла йәнә, диний әркинликни күчәйтип, қәғәз йүзидә вәдә қилған кишилик һоқуқларни әмәлиләштүриши керәк.

Униң ейтишичә, һазир хитайниң " тинч баш көтириш" нәзирийиси талаш - тартиш қилинмақта. Дуня җәмийити хитайниң қилған - әткәнлирини көрүп турмақта.

Америка муавин ташқи ишлар минситири роберт зойлик сөзиниң ахирида мундақ деди: америкиниң хитай билән нурғун ортақ мәнпәәтлири бар. Әмма ортақ мәнпәәт үстигила қурулған мунасивәтниң йилтизи тейиз болиду. Пәқәт ортақ мәнпәәт вә ортақ қиммәт қариши асасиға қурулған мунасивәт чоңқур вә узунға давам қилиду. Гәрчә биз әтики демократик хитайни қуруш үчүн тиришиватқан болсақму, буниң үчүн бүгүнки баш көтириватқан хитай билән һәмкарлишимиз. (Арзу)