Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti xitayning Uyghur qatarliq rayonlardiki diniy erkinlik xatirisini tenqid qildi

Xitayning Uyghur, tibet, falun'gongchilar, yer asti xristi'an jem'iyetlirige qarshi yolgha qoyghan siyasiti tenqid qilin'ghan.

Doklatta, xitay hökümitining pikir, wijdan we diniy étiqad erkinlikini qoghdash xelq'ara mejburiyitige dawamliq éghir xilapliq qiliwatqanliqi, diniy guruhlar we shexsler “Dölet bixeterliki we ijtima'iy muqimliqqa tehdit” dep qarilip, ularning pa'aliyiti éghir cheklime, parakendichilik, tutqun qilinish, türmige tashlinish we bashqa kemsitishlerge uchrawatqanliqi ilgiri sürülgen.

331 Betlik doklatning 20 betlik qismida mexsus xitayning ötken bir yilliq diniy weziyiti bayan qilinip, bu bir yilda tibet buddistliri bilen Uyghur musulmanlirining ehwali alahide yamanlashqanliqi, shundaqla yene hökümetning diniy zatlarni nezerdin chüshürüsh, türmige tashlash herikitini kéngeytip, diniy ölimalarni saylash ishlirini kontrol qilghanliqi, normal diniy yighilishni cheklep, Uyghur we tibetlerning diniy kitablarni tarqitishini kontrol qilghanliqini bildürgen.

Doklatning 20 betlik mezkur qismida yene, Uyghurlarning diniy ehwali heqqide ayrim toxtilip, mundaq déyilgen: “Xitay hökümitining térrorluq, bölgünchilik we diniy diniy esebiyliktin ibaret ‛3 xil küchler‚ ni yoqitish herikiti Uyghurlardiki uzundin buyan dawam qilip kéliwatqan azab-oqubetni téximu éghirlashturuwetken. Yéqinqi yillardin buyan hökümetning musteqil diniy pa'aliyetler bilen térrorluqni öz ara baghlap mu'amile qilishi, diniy erkinlikke éghir buzghunchiliq qilishni keltürüp chiqarghan.”

Doklatta xitay hökümiti agahlandurulup, uning bu xil siyasiti selbiy netije bérish éhtimali barliqini bildürgen. “Xitayning Uyghur diniy we medeniyitini aktipliq bilen basturushi, belki selbiy netije bérip, béyjing hökümiti chekleshke urun'ghan esebiylikning eng radikal sheklini peyda qilish éhtimalliqi mewjut. 2011‏-Yili hökümet keskin heriket élip bérip, ‛diniy esebiylik‚, ‛qanunsiz diniy yighilishni‚ men'i qilish we ‛diniy héssiyatni ajizlashturush‚ élip bardi.” dep tekitligen.

Doklatta, Uyghur aptonom rayoni da'irilirining bu heqtiki belgilime we yerlik yolyoruqlardiki Uyghurlarning diniy ibadet pa'aliyitige qoyulghan cheklime xitayning bashqa her qandaq bir yéridin éghirliqini bildürgen.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining siyaset we tetqiqat ishliri mu'awin mudiri doktor skot flips ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghurlargha qaratqan nöwettiki diniy siyasiti u kütkendek netije bermeydighanliqini agahlandurdi.

Skot filips: bizning meydanimiz shuki biz rayonda zorawanliqni körüshni xalimaymiz. Biraq biz yene shuninggha ishinimizki, xitay siyasiti rayondiki naraziliq, qarshiliq we hetta zorawanliqni keltürüp chiqiriwatidu. Xitayning siyasitini bolupmu uning Uyghurlargha qaratqan siyasitini qayta tertipke sélish zörür. Ular Uyghurlarning tili, medeniyiti we dinini qoghdash yolidiki tinch heriketlirini diniy esebiylikning delili, dep qarisa bolmaydu. Bundaq qarash pütünley eksiche netije béridu. Bu kelgüside téximu köp mesililerni peyda qilishi mumkin. Shunga ularning yéngi siyasetke mohtaj. Uyghurlar béyjingning iqtisadi jehettiki qollishigha éhtiyajliq bolupla qalmay, ular yene Uyghur kimliki üchün intayin muhim bolghan medeniyet, din we til jehettiki étirap qilishigha we shundaqla tinchliq we güllinishke alahide mohtaj, dep körsetti.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining bu yilliq doklati del xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida “Diniy esebiylik”ni basturush herikiti qozghap, kadir, xizmetchi, yash-ösmürler, ayallar we partiye ezalirining namaz oqushini cheklepla qalmay, awam xelqning saqal qoyush, yaghliq artish, kiyinish qatarliq diniy qiyapetni gewdilendürüshke qarshi ammiwi heriket élip bériwatqan bir mezgilde élan qilin'ghan idi. Xelq'ara diniy erkinlik komitétining doklatida bu mesile otturigha qoyulup, xitayning mezkur siyasiti tenqid qilin'ghan.

Doklatta “Bu xil tedbirler shinjang Uyghur aptonom rayoni hökümitining ‛diniy héssiyatni ajizlashturush ‚ bolupmu, ayallar, yash ösmürler we hökümet xizmetchilirining diniy héssiyatini ajizlashturushtin ibaret keng da'irilik siyasitining bir parchisidur” dep körsitilgen. Doklatta körsitishiche, xitay asasi qanunida puqralarning diniy erkinliki bar, déyilgen bolsimu, biraq Uyghur aptonom rayoni hökümiti ayallar, balilar, xizmetchiler we partiye ezalirining meschitke kirish, hej qilishigha cheklime qoyup, “Uyghur ölimalirini, we taliplirini ‛qanunsiz diniy pa'aliyet‚ bilen shughullan'ghan dégendek herxil xil namlar bilen tutqun qilghan. Diniy merkez we diniy mekteplerni ‛qanunsiz‚ dep taqap, diniy neshriyat buyumlirining musadire qilghan.”

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki doktor skot filips, xitay da'irilirini qanun'gha asasen ish körüshke chaqirdi. U mundaq dédi: xitayda qanun bilen idare qilish yoq. Qanun tetbiqlash ishliri ochuq ashkara emes. Saqchilarning qandaq ishlarni qilsa bolidighan؛ qandaq ishlarni qilsa bolmaydighanliqi éniq emes. Biz hökümet da'irilirini bul xil doklat we hökümet da'irilirining bayanatliri arqiliq xitayni ochuq-ashkara bolushqa, bir xil méxanizm berpa qilip, eyibleshke uchrighan barliq mehbuslarning qanuniy wakaletchi teklip qilishi, bolupmu, Uyghur ishlirida wakaletchi teklip qilalishigha, yene ochuq-ashkara bolush bilen birge, qanun boyiche ish körüshke ündep kelduq.

U yene mundaq dédi: bu yerdiki yene bir zor mesile-diniy pa'aliyetlerde qanunsiz ishlar bilen qanunluq ishlarning éniq chek-chégrasi yoqluqidur. Bu ehwalni özgertish kérek. Bu ehwalni özgertip, uni aydinglashturush, bolupmu tinch yosundiki diniy pa'aliyetler bilen térrorluqni arilashturuwétishni toxtitish kérek. Chünki bu ikkisi ikki xil mesile.

Doklatning axirida xelq'ara diniy erkinlik komitéti obama hökümitige bezi teklip we tewsiyilerni bérip, “Diniy erkinlik we kishilik hoquq amérika-xitay öz-ara munasiwitining eng muhim terkibi qismi bolushi kérek. Chünki bu qanun bilen idare qilish, puqralar jem'iyitini tereqqiy qildurush, az sanliq millet rayonlirining muqimliqi, ipade erkinlikini kéngeytish, xitayni xelq'ara sistémigha élip kirip, uning uniwérsal kishilik hoquq mejburiyitini ada qilishigha munasiwetlik zor mesile” dep tekitligen.

Doklatta yene, diniy erkinlik mesilisini amérika-xitay istratégiye iqtisadi'i di'alogi, amérika-xitay qanun di'alogi qatarliq yuqiri derijilik söhbetlerde otturigha qoyush, xelq'ara teshkilatlarni heriketlendürüp, tibet we Uyghur élide qolgha élin'ghan,sotlan'ghan, tutqun qilin'ghan barliq kishiler we mehbuslarning iz dérikini qilish, amérika hökümiti lxasa, ürümchi qatarliq jaylarda konsulxana qurush, qanun kuruzhuklirini qurup, Uyghur musulmanliri we tibet buddistlirining xitay asasiy qanuni we qanunliridin paydilinishigha yardem qilish qatarliq teklip-pikirlerni bergen.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki skot filips yene, amérika hökümitining xitaygha siyasitini özgertish heqqide bésim ishlitishini ümid qilidighanliqini eskertip: biz amérika hökümitining barliq mesililerde, jümlidin Uyghur mesiliside xitay hökümitige bésim ishlitishini ümid qilimiz. Shundaqla biz yene, xitayning öz siyasitining eksiche ünüm bériwatqanliqini étirap qilip, bixeterlik bilen kishilik hoquq we puqralar hoquqi arisidiki tengpungluqni turaqlashturishini ümid qilimiz. Ular bundaq mesililerni da'im qanun arqiliq hel qilidighan amérika we bashqa döletler bilen muzakire qilsa bolidu. Bu dégenlik xitay bu mesilini özi hel qilalmaydu, dégenlik emes. U hel qilalaydu. Biraq qandaq hel qilishni oyliship körüshi kérek. Chünki uning siyasiti esebiylikni hel qilmaywatidu, belki uni peyda qiliwatidu” dep körsetti.