Америка дөләт ишлар министирлиқи хитайниң диний әркинлик вәзийити яманлашқанлиқини билдүрди

Хитай, өзбекистан, пакистан, иран, сәуди әрәбистан, мисир, җәнубий корийә қатарлиқ дөләтләр бу йилму йәнә бир қетим диний әркинлик вәзийити алаһидә диққәт қилинидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлгән.
Мухбиримиз әркин
2012.07.30
hilariy-xanim-xelqara-diniy-erkinlik-305.jpg Америка дөләт ишлири министирлиқи 13-қетимлиқ хәлқара диний әркинлик йиғинида америка дөләт ишлири министири һилларий килинтон баянат бәрди. 2011-Йили 13-сентәбир.
www.state.gov

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң 2012‏-йиллиқ диний әркинлик доклатида хитайниң 2011‏-йилдики диний әркинлик вәзийити давамлиқ начарлашқанлиқи әскәртилип, гәрчә хитай асасий қануни диний етиқад әркинликини қоғдисиму, бирақ бу хил қоғдаш һөкүмәт етирап қилған “нормал диний паалийәтләр” билән чәклинидиғанлиқи, униң “нормал диний паалийәтләр” дегини диний әркинликниң хәлқара кишилик һоқуқ өлчәмлиригә чүшмәйдиғанлиқини билдүрүлгән. Аталмиш “нормал диний паалийәтләр” сиртидики йәр асти христиан черкавлири, тибәт буддистлири, фалунгоң муритлири вә уйғур мусулманлириниң давамлиқ зәрбигә учриғанлиқи вә бастурулғанлиқи тәнқид қилинған. Бу бир йилда һөкүмәтниң тибәт вә уйғур аптоном районида диний әркинликни давамлиқ қаттиқ бастурғанлиқи, диний паалийәтни контрол қилидиған қаттиқ бәлгилимиләрни түзүп, иҗра қилғанлиқи вә диний әркинликкә еғир чәклимә қойғанлиқини билдүргән.

Доклатта йәнә, хитай даирилириниң яш-өсмүрләрни қоғдаш намида уйғур балиларниң диний паалийәткә қатнишишини чәклигәнлики тәнқидлинип, уйғур аптоном районида балиларниң диний паалийәт билән шуғуллиниши чәкләнгәнлики һәққидә кәң хәвәрләр тарқалған болсиму, бирақ уйғур илиниң бәзи җайлирида балилар мәсчиткә кирип намаз оқуйдиған, җүмә намизиға қатнишидиған әһвалларни тосуп қалалмиғанлиқи тәкитләнгән. Даириләрниң уйғур елидә йолға қойған яш-өсмүрләрни қоғдаш қанунидики бәлгилимиләрдә 18 яшниң төвенидики балиларниң аталмиш “хурапий мәзмун” дики материялларни көрүши чәклинип, яш-өсмүрләрни диний паалийәткә қатнишишқа мәҗбурлиған кишиләргә җәриманә қоюлидиғанлиқи билдүрүлгән.

Доклатта илгири сүрүшичә, 2011‏-йили хитай һөкүмитиниң тибәт вә уйғур аптоном районидики диний әркинликни бастуруши давамлиқ еғирлашқан. Бу хил бастуруш, болупму вәзийәтниң “сәзгүр мәзгиллири” дә техиму еғирлашқан. Доклатта, хитай даирилириниң 2011-йили 4‏-айда икки уйғур мусулманни “диний паалийәткә қатнашқанлиқ” вә “қанунсиз диний материялларни бесип тарқатқанлиқ” билән әйибләп, 3 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилғанлиқини тәнқид қилған.

Америка дөләт ишлар министирлиқи хәлқара диний әркинлик баш әлчиси сузан җонсон кок, дүшәнбә күни доклат елан қилиш мунасивити билән чақирған ахбарат елан қилиш йиғинида мухбирларни соаллириға җаваб берип, диний әркинлик мәсилисидә хитайға давамлиқ бесим ишлитидиғанлиқини билдүрди.

У: хитай билән техи өткән һәптила кишилик һоқуқ диалоги өткүзүлди. Мән йиғинға қатнишип, диний әркинлик мәсилисини оттуриға қойдум. Йәни бу наһайити мурәккәп бир мәсилә. Йиғинда нурғун нәрсиләр һәққидә сөһбәт елип берилди. Биз диний әркинлик мәсилисини оттуриға қойғанда, ялғуз аилә черкавлириниң мәсилисини оттуриға қоймидуқ. Биз йәнә уйғур, фалунгуң вә тибәтләрниң өзини көйдүрүш мәсилисини оттуриға қойдуқ. 36 Адәмниң өзини көйдүрүвелиши бесимниң қанчилик еғирлиқини көрситиду. Биз бу мәсилидә вә шундақла өзиниң диний етиқадини ипадиләшкә пурсәт берилмигән йәр асти аилә черкавлириниң мәсилисидә хитай һөкүмитигә давамлиқ бесим ишлитимиз. Шуңа ипадә әркинлики, диний әркинлик вә универсал кишилик һоқуқ мәсилисидә биз хитайға бесим ишлитишни давамлаштуримиз, дәп көрсәтти.

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң мәзкур доклати хитайниң рамзан ейи мәзгилидә бәзи бәлгилимиләрни чиқирип, уйғур оқутқучи‏-оқуғучиларниң роза тутушини, тәрәвигә киришини, уйғур ашпузуллириниң рамзанда күндүзи тиҗарәт қилишни тохтитишини чәкләш қатарлиқ тәдбирләрни йолға қоюп, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тәнқидигә учриған мәзгилдә елан қилинған иди. Хитай һөкүмити күндүзи тиҗаритини тохтатқан ашпузулларниң тиҗарәт кинишкиси бикар қилинидиғанлиқини вә уларға еғир җәриманә қойидиғанлиқини агаһландуруп, диний кәйпият яритилишини чәклигән.

Америка дөләт ишлар министири һелари клинтон дүшәнбә күни америка карниги хәлқара тинчлиқни алға сүрүш фонди җәмийитидә диний әркинлик һәққидә нутуқ сөзләп, диний әркинликкә бузғунчилиқ қилғучиларни агаһландурди. У, бу доклат дуняниң истибдатлиқни қоғдиғучиларни көзитиватқанлиқи һәққидә берилгән сигнал. Шундақла бу доклат йәнә бизни учур билән тәминләп, бизниң башқа нишанлиримизни алға сүрүшкә ярдәм қилиду. Бизниң ярдәмгә еһтияҗ хәлқләрни чүшинишимизгә капаләтлик қилиду. Һөкүмәтләр хәлқара тәшкилатлар вә аммиви органлар бирлишип, диний әркинликни алға сүрүш, обама һөкүмитиниң алдинқи орундики дипломатик вәзиписи. Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 1618-номурлуқ қарари диний етиқади сәвәблик һуҗум нишаниға айлинип қалған вә кәмситишкә учриған хәлқләрни қоғдашни мәқсәт қилған. Биз бу мәсилини әң юқири дәриҗилик хәлқара сәһниләрдә оттуриға қоюп кәлдуқ, дәп көрсәтти.

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң диний әркинлик доклатида хитайниң “3 хил күчләр” гә қарши туруш сиясити тәнқидлинип, униң уйғур аптоном районидики “бөлгүнчилик, диний әсәбийлик вә террорлуқ” әндишиси уйғур мусулманлириға бастуруш характерлик чәкләш тәдбирлирини йүргүзүшигә түрткә болғанлиқини, даириләрниң даим тинч диний паалийәтләр билән җинайи яки террорлуқ һәрикәтләрни пәрқләндүрмәйдиғанлиқини билдүргән. Шу сәвәблик хитай һөкүмити елип барған бастуруш һәрикитиниң кимгә қаритилғанлиқини пәрқләндүрүшниң қийинлиқи әскәртилип: униң һуҗум қилиш, тутқун қилиш, қолға елиш яки қануни җазаға тартиш һәрикитиниң сиясий муддиадики гуруһларға, ибадәт қилиш һоқуқиға яки мәлум җинайи һәрикәткә қаритилғанлиқини айримақ наһайити тәс, дегән.

Клинтон ханим, бир тиңшиғучиниң аталмиш террорлуқ, бөлгүнчилик билән диний әркинликниң мунасивитини қандақ бир тәрәп қилиш һәққидики соалиға җаваб берип, диний әркинликкә бузғунчилиқ қилинса, буниң кишиләрни радикаллиққа йетәкләйдиғанлиқини агаһландурди. У: бу наһайити муһим бир соал. Чүнки биз бәзидә диний әркинлик һәққидә тохталғанда, бәзи кишиләрдә диний әркинликни қоллаш, мәлум мәнидин террорчиларни вә бөлгүнчиләрни қоллиғанлиқ дәп қарайдиған пикирләр бар. Бирақ, мениң қаришим буниң әксичә. Мениңчә, әгәр диний әркинликкә кәң һөрмәт қилинса, техиму көп киши иҗабий йоллар билән өз җәмийитигә иштирак қилиду. Әгәр кишиләр өзлириниң бесимға учраватқанлиқини, диний етиқадини әркин ипадилийәлмәйватқанлиқини һес қилса, бу уларни ғәзәпләндүриду, үмидсизләндүриду. Шуниң билән бу уларни зораванлиққа йетәкләп, диний әсәбийләргә айландуриду, дәп көрсәтти.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.