Amérika dölet mejlisi xitayning erkinlik ehwali heqqide ispat bérish yighini ötküzdi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

15 – Öktebir küni, Uyghur kishi qeshqerdiki héytgah jameside imamgha qulaq salmaqta. Xitay hökümiti 18 – yashtin töwen yashlarning meschitke kirishini men'iy qilip, dini étiqadi küchlükrek Uyghurlarni "diniy esebiyler" dep eyiblep, jazalimaqta. AFP

Xitayning diniy erkinlik ehwali bush hökümiti we amérika dölet mejlisi eng sezgür mu'amile qilip kéliwatqan kishilik hoquqi mesililirining biri bolup kelmekte.

Diniy ishlar belgilimisidin kütken ümid sugha chilashti

Amérika dölet mejlisi xitay ishlar komitétining aldinqi künki ispat bérish yighinida mutexessisler we diniy zatlar asasliqi xitay dölet kabénti 2004 - yili 11 - ayda chiqarghan we 2005 - yili 3 - ayda resmiy yolgha qoyghan "diniy ishlarni bashqurush belgimisi" üstide muzakire élip bardi.

Yighinda amérikining washin'gton rayonidiki kowin'gton we burling qanun mulazimet shirkitining adwokati karlsonning eskertishiche, xitayning diniy ishlarni bashqurush belgilimisi resmiy yolgha qoyulghandin kéyin, béyjing hökümiti diniy guruhlargha qaratqan kontrolni yenila boshashturmighan. Karlson, "diniy ishlarni bashqurush belgimisi küchke ige bolghandin béri yüz bergen bir qatar weqeler kishilerning bu belgilimidin kütken ümidwar arzusini sugha chilashturdi" deydu.

Karlsonning eskertishiche, yéngi belgilimidiki maddilar diniy guruhlarning hoquqigha qarita her xil cheklimilerni qoyup, diniy guruhlarni kontrol qilishni boshashturmighan. U, yerlik diniy ishlar da'irilirining diniy guruhlarni wetenperwerlik herikiti komitéti yaki hökümet kontrolluqidiki diniy jem'iyetler tewelikide pa'aliyet élip bérishqa mejburlaydighanliqini bildürdi.

Karlsonning eskertishiche, xitay hökümiti dölet étirap qilghan islam, xristi'an, katolik, budda, daw dinlirini hökümetke tewe diniy jem'iyetler arqiliq kontrol qilmaqta. U, dölet diniy ishlar idarisi we kompartiyining birliksep bölümi hökümetning diniy pa'aliyetlerni bashqurush belgimisini ijra qilishta siyasi " yitekchilik we nazaretchilik" roli oynaydighanliqini eskertti. Xitay hökümiti, 2004 - yili yéngi belgilime élan qilghanda bu belgilimini aqlap, diniy ishlarni bashqurush yéngi belgilimisi"puqralarning diniy ibadet erkinlikini qoghdash we qanuni kapaletke ige qilishni meqsed qilghanliqini" ilgiri sürgen idi.Lékin xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq organlar, bu belgilimini diniy pa'aliyetlerni ünümlük kontrol qilish üchün yerlik da'irilerge téximu zor hoquqlar bérilgen, dep eyibligen.

Kona belgilimidiki cheklimiler yenila saqlap qilin'ghan

Ispat bérish yighinda amérika kaliforniye uniwérsitétining siyasiy penler proféssori jéymis tong, yéngi belgilimining 5 - maddisida nahiyidin yuqiri derijilik xelq hökümetlirining diniy ishlar organlirigha dölet menpe'eti we ijtima'iy, ammiwi menpe'etke munasiwetlik diniy ishlarni bir terep qilish hoquqi bérilgenlikini bildürdi.

Jéymis tongning eskertishiche, belgilimige diniy pa'aliyetlerni chekleydighan yéngi maddilar kirgüzülmigen shundaqla süyi'istémalchi diniy xizmet sahesidiki emeldarlarni bir terep qilish we diniy guruhlarning mal - mülkini qoghdash maddisi köpeytilgen bolsimu, lékin kona belgilimidiki köp qisim cheklimiler, bolupmu "dölet bixeterlikige ziyan salidighan diniy pa'aliyetlerni cheklesh" dégen maddilar öz péti saqlap qélin'ghan.

Merkizi amérikining téksas shtatidiki "junggo yardem jem'iyiti " dep atilidighan bir diniy jem'iyetning mes'uli fu shichyu, xitayda merkizi hökümet we yerlik da'irilerning diniy ishlarni bashqurush belgilimisini chüshendürüsh hoquqi bar. Ular buninggha tayinip diniy guruhlarni xalighanche kontrol qilmaqta, dédi. "Junggo yardem jem'iyiti" Uyghur aptonom rayonigha misyonirlarni ewetip, din tarqitish pa'aliyiti bilen aktip shughulliniwatqan amérikidiki diniy jem'iyetlerning biri. Yéqinda xitay hökümiti mezkur jem'iyetning injil kursi échip adem terbiyilewatqan koriyilik bir misyonirini tutqun qilghan.

Xitay qanun sistémisidiki négizlik mesilile

Közetküchilerning eskertishiche, xitay qanun sistémisidiki négizlik mesililerning biri, yerlik hökümetler chiqarghan qarar we belgilimiler xitay merkizi hökümiti yaki xitay xelq qurultiyining chiqarghan qarar we belgilimilirige uyghun yaki uyghun emeslikini nazaret qilidighan bir organning yoqliqidur.

Fu shichyu, "xitay dölet kabintining diniy ishlarni bashqurush belgilimiside xurapiy dinlargha qarshi turush maddisi bar. Her qaysi qatlamlardiki emeldarlar bu maddigha tayinip atalmish" xurapiy dinlargha qarshi turmaqta". Netijide, hökümetning wetenperwer diniy jem'iyetlirige kirishni ret qilghan diniy guruhlargha "xurapiy dinlar" qatarida zerbe bériliwatidu " dédi. Lékin bezi analizchilarning eskertishiche, xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida yer asti xristi'an diniy guruhlirigha qarighanda musulmanlarning yer asti diniy pa'aliyetlirini téximu shepqetsizlik bilen basturmaqta we diniy mektep achqan Uyghurlarni uzun muddetlik türme jazasigha höküm qilmaqta. Amérika milwakéy uniwérsitétining kandidat doktori qilich qanat, bu ehwalni xristi'an diniy guruhlirining xelq'ara arqa tiriki bilen munasiwetlik, dep körsetti.

Küzetküchiler, yuqiriqi ehwalda Uyghur aptonom rayoni partkomi we hökümitining xitay dölet ishlar kabénti chiqarghan "diniy ishlarni bashqurush belgilimisi" ni rayonning emeliyitige birleshtürüsh nami astida téximu keskin tedbirler bilen ijra qiliwatqanliqini bildürmekte. Xitay da'irilirining resmiy statistikisigha asaslan'ghanda nöwette, xitay buyiche 100 milyon etrapida kishi her xil dinlargha étiqad qilidighan bolup, xitay hökümiti islam, xristi'an, katolik, daw we budda dinlirini resmiy dinlar, dep hésablaydu. (Erkin)