Америка: хитай һөкүмити диний әркинликкә давамлиқ хилаплиқ қилмақта
2006.12.25

Хитай 1999 - йилдин бери америка ташқи ишлар министирликиниң диний әркинлик әһвали "пәвқуладә әндишә қозғаватқан әлләр" тизимликидики дөләтләр қатаридин орун елип кәлмәктә. Хитай бу йилму америка ташқи ишлар министирлики йилда бир қетим йеңилайдиған тизимликтики өзбекистан, судан вә шималий корийәләр қатарида диний әркинлик әһвали пәвқуладдә әндишә қозғаватқан дөләтләрниң бири, дәп елан қилинди. Бу мунасивәт билән америка дөләт мәҗлиси авам палатасиниң хәлқара мунасивәтләр комитети өткән һәптә испат бериш йиғини чақирип, тизимликтики дөләтләр вә буш һөкүмитиниң сиясити тоғрисида мәлумат алди.
Хитайниң диний әркинлик хатириси интайин начар
Испат бериш йиғинида америка ташқи ишлар министирлики хәлқара диний әркинлик ишханисиниң мудири стефен листон, хитайни йәр шаридики диний әркинликкә әң еғир дәриҗидә хилаплиқ қиливатқан 8 дөләтниң бири, дәп көрсәтти. У, "хитайниң диний әркинлик хатириси интайин начар. Шу сәвәбтин хитай бу йилму алаһидә диққәт қилинидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлди. Улар йәр шаридики диний әркинликкә әң еғир дәриҗидә хилаплиқ қиливатқан 8 дөләтниң бири," дәйду.
Америка ташқи ишлар министирликиниң "қара тизимлики" дики қалған 7 дөләт сәуди әрәбистан, судан, шималий корийә, еритрийә, иран, берма, өзбекистан қатарлиқ дөләтләрни өз ичигә алиду.
Листон, авам палатаси хәлқара мунасивәтләр комитетида "хитайдики йәр асти христиан җәмийәтлири, рим католик папасиниң роһани рәһбәрликини етирап қилидиған католик мухлислар, мусулман уйғурлар, тибәтлик буддистлар вә шундақла фалунгоң муритлири хитай һөкүмитиниң нәзиридә хурапий гуруһлар, дәп қарилип хитай даирилириниң аваригәрчилики, бастуруши вә бузғунчилиқиға учримақта. Етиқадидин ваз кечишни рәт қилған диний мухлислар түрмидә хитай һөкүмитиниң кәмситишигә учраватиду," деди.
Диний әркинлик мәсилиси буш һөкүмити хитайлар билән елип барған юқири дәриҗилик учрушушларда үзлүксиз оттуриға қоюп келиватқан кишилик һоқуқ даирисидики мәсилиләрниң бири. Листон, америка һөкүмити хитайға америкиниң диний әркинликкә алаһидә сәзгүр муамилә қилидиғанлиқини билдүрүшниң йеңи йоллири үстидә издиниватқанлиқини билдүрди. У, "биз хитай һөкүмитиниң биз билән һәмкарлишип бу мәсилини бир тәрәп қилишини үмид қилимиз. Нурғун кишиләр хитайда диний әркинлик вәзийити техиму начарлишип кетиватиду, дәп қаримақта. Биз буни чоқум қайта көздин кәчүрүп чиқишимиз, мәсилини һәл қилишниң йеңи йоллирини тепишимиз керәк," дәйду.
Хитайға имбарго қоюш оттуриға қоюлған
Хитай диний әркинлик хатирисиниң кәйнигә чекинип кетиш вәзийити астида буш һөкүмити америка дөләт мәҗлисидики хитай диний әркинлик вәзийитидин әндишә қиливатқан бәзи авам палата әзалириниң хитайға имбарго қоюш һәққидики бесимиға дуч кәлмәктә. Кристофир симис буш һөкүмити, 1999 - йилдин бери америкиниң диний әркинлик "қара тизимлики" дин орун елип келиватқан хитайға тәдбир қоллиниш керәк, дәп қарайдиған җумһурийәтчи авам палата әзалириниң бири. У, буш һөкүмитиниң хитайға тәдбир қоллиниш вақти йетип кәлди, дәп тәкитлимәктә.
Кристофир симис испат бериш йиғинида листонниң җавап беришини тәләп қилип, "силәр хитайға тәдбир қоллунишни ойлишиватамсиләр? әгәр ойлашмиған болсаңлар буниң сәвәби нимә? һазир тәдбир қоллинишниң әң яхши пәйти, биз тәдбир қоллинишимиз керәк," дәйду. Симис, хитайда диний әркинлик вәзийити күнсери еғирлишиватқанлиқини билдүрди вә йәр асти христиан җәмийити рәһбәрлири вә шундақла мусулман уйғурлар, тибәтләр, фалунгоң муритлириниң җазалиниватқанлиқини тәкитлиди. Лекин листон хитайға тәдбир қоллиниш орниға хитай диний әркинлик вәзийитини яхшилашниң нурғун йоллири барлиқини билдүрди. У," мениңчә бизниң охшимиған йоллар билән йәни дипломатик вә қанун даириси ичидә биз қилалайдиған нурғун ишлар бар," дәйду. У йәнә хитай һөкүмитиниң диний мухлисларни түрмигә солаш вә уларни кәмситиш әһвали һәққидә тохталди. Листон, хитайда диний мухлисларниң түрмидә өлгәнлики вә әмгәк билән өзгәртиш лагирлирида тән җазаси һәм кәмситишкә учриғанлиқиға даир ишәнчлик мәлулатлар барлиқини билдүрди. Кристофир симис, америка қануниниң хитайға охшаш диний әркинликкә еғир дәриҗидә бузғунчилиқ қилған дөләтләргә имбарго қоюшни тәләп қилидиғанлиқини әскәртип, хитай америкиниң шерики, дәйдиған қараш үстидә қайта орлинишни вә америкиниң хитай билән болған сода қизил рәқимини тилға алди.
Мәркизи америкиниң тексас штатидики кардинал коң фонди җәмийитиниң рәһбири җосеп коң авам палатасида испат бәргүчиләрниң бири. У йиғинда хитай йәр асти католик черкавиниң бишопи су җимин буниңдин 9 йил бурун қолға елинғандин бери һазирға қәдәр из дерәксиз йоқап кәткәнликини билдүрди. У, " биз бишоп су җиминниң өлгән яки һаят яшаватқанлиқини билишимиз керәк. Мениң аңлишимға қариғанда әгәр у һаят яшаватқан болса, көп тәрәплимилик амиллар сәвәбидин саламәтлики яхши болмаслиқи мумкин. Хитайда йәр асти христян бишоплириниң һәммиси қолға елинди, түрмигә соланди вә из дерәксиз йоқалди. Бир қисими болса аилә нәзәрбәнтидә тутуп турулмақта яки қечип йүрмәктә," дәйду.
Өзбекистанму қара тизимликкә киргүзүлгән
Испат бериш йиғинида америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң башлиқи фелис геар, буш һөкүмитини хитай билән системилиқ вә юқири дәриҗилик кишилик һоқуқи сөһбити елип берип, хитайни үзлүксиз начарлишиватқан хитай диний әркинлик вәзийитини түзәшкә үндәшни оттуриға қойди.
Өзбекистан хитай билән бир қатарда америка ташқи ишлар министирликиниң "қара тизимлики" дики дөләтләрниң бири. Испат бериш йиғинида стефен листон, өзбекистанниң нимә үчүн бу тизимликкә киргүзүлгәнликини чүшәндүрди. У, өзбекистанда мусулманлар узундин бери өзбекистан һөкүмитиниң бузғунчилиқиға учрағанлиқини, униң үстигә өткән йилдин бери өзбекистан һөкүмитиниң бу дөләттики христиан мухлисриға қаритилған бузғунчилиқи күчийишкә башлиғанлиқини билдүрди. Униң әскәртишичә, америка ташқи ишлар министири райис юқириқи сәвәбләрни көздә тутуп өзбекистанни "алаһидә әндишә қозғаватқан дөләтләр" тизимликигә киргүзгән.
Бу қетимқи испат бериш йиғини розҗистива байриминиң һарписида өткүзүлди шундақла бу йиғин, хәлқара мунасивәтләр комитети йеңи нөвәтлик америка дөләт мәҗлиси вәзипә тапшурувелиштин бурун чақирған әң ахирқи нөвәтлик испат бериш йиғини болуп қелиши мумкин.
Мунасивәтлик мақалилар
- Америка дөләт мәҗлиси хитайниң әркинлик әһвали һәққидә испат бериш йиғини өткүзди
- Ваң лечүән, уйғур аптоном районида йолға қоюватқан диний бастуруш сияситини ақлиди
- Хитай даирилири рамизан ейида диний башқурушни техиму күчәйтмәктә
- Әркинликни аллаһ өзи һәр бир инсанға тәқдим қилған
- Сақал қоюш җинайәтму?
- Хитай һөкүмити түнигәнләрни җазалимақта
- Динсиз хитай билән христиан америкилиқниң 'илаһ' һәққидики деалоги нәшрдин чиқти
- Шаяр наһийиси қайлу йезисидики җамаәтниң йеңи мәсчиткә игә болуш арзуси көпүккә айланди
- Диний зат һашим қари дамолла хитай сақчилириниң тәһдити астида йошурунуп йүрмәктә
- Хитай һөкүмити дени әркинликни техиму қаттиқ контрол қилмақта
- Сақчилар шаярда диний курс ачқан уйғурниң қолға елинғанлиқини етирап қилди
- Хитай компартийиси уйғур кадирларға атеизм тәрбийисини күчәйтмәктә
- Америка парламент әзалири хитай һөкүмитиниң диний әркинликкә кәңчилик қилишни тәшәббүс қилди
- Хитай диний өлималарға қарита бесимни күчәйтмәктә
- Америка дөләт мәҗлисидә диний әркинлик йиғини өткүзүлди