Amérika: xitay hökümiti diniy erkinlikke dawamliq xilapliq qilmaqta


2006.12.25
namaz-heytgah-150.jpg
15 – Öktebir küni, Uyghur kishi qeshqerdiki héytgah jameside imamgha qulaq salmaqta. Xitay hökümiti 18 – yashtin töwen yashlarning meschitke kirishini men'iy qilip, dini étiqadi küchlükrek Uyghurlarni "diniy esebiyler" dep eyiblep, jazalimaqta. AFP

Xitay 1999 - yildin béri amérika tashqi ishlar ministirlikining diniy erkinlik ehwali "pewqul'ade endishe qozghawatqan eller" tizimlikidiki döletler qataridin orun élip kelmekte. Xitay bu yilmu amérika tashqi ishlar ministirliki yilda bir qétim yéngilaydighan tizimliktiki özbékistan, sudan we shimaliy koriyeler qatarida diniy erkinlik ehwali pewqul'adde endishe qozghawatqan döletlerning biri, dep élan qilindi. Bu munasiwet bilen amérika dölet mejlisi awam palatasining xelq'ara munasiwetler komitéti ötken hepte ispat bérish yighini chaqirip, tizimliktiki döletler we bush hökümitining siyasiti toghrisida melumat aldi.

Xitayning diniy erkinlik xatirisi intayin nachar

Ispat bérish yighinida amérika tashqi ishlar ministirliki xelq'ara diniy erkinlik ishxanisining mudiri stéfén liston, xitayni yer sharidiki diniy erkinlikke eng éghir derijide xilapliq qiliwatqan 8 döletning biri, dep körsetti. U, "xitayning diniy erkinlik xatirisi intayin nachar. Shu sewebtin xitay bu yilmu alahide diqqet qilinidighan döletler tizimlikige kirgüzüldi. Ular yer sharidiki diniy erkinlikke eng éghir derijide xilapliq qiliwatqan 8 döletning biri," deydu.

Amérika tashqi ishlar ministirlikining "qara tizimliki" diki qalghan 7 dölet se'udi erebistan, sudan, shimaliy koriye, éritriye, iran, bérma, özbékistan qatarliq döletlerni öz ichige alidu.

Liston, awam palatasi xelq'ara munasiwetler komitétida "xitaydiki yer asti xristi'an jem'iyetliri, rim katolik papasining rohani rehberlikini étirap qilidighan katolik muxlislar, musulman Uyghurlar, tibetlik buddistlar we shundaqla falun'gong muritliri xitay hökümitining neziride xurapiy guruhlar, dep qarilip xitay da'irilirining awarigerchiliki, basturushi we buzghunchiliqigha uchrimaqta. Étiqadidin waz kéchishni ret qilghan diniy muxlislar türmide xitay hökümitining kemsitishige uchrawatidu," dédi.

Diniy erkinlik mesilisi bush hökümiti xitaylar bilen élip barghan yuqiri derijilik uchrushushlarda üzlüksiz otturigha qoyup kéliwatqan kishilik hoquq da'irisidiki mesililerning biri. Liston, amérika hökümiti xitaygha amérikining diniy erkinlikke alahide sezgür mu'amile qilidighanliqini bildürüshning yéngi yolliri üstide izdiniwatqanliqini bildürdi. U, "biz xitay hökümitining biz bilen hemkarliship bu mesilini bir terep qilishini ümid qilimiz. Nurghun kishiler xitayda diniy erkinlik weziyiti téximu nacharliship kétiwatidu, dep qarimaqta. Biz buni choqum qayta közdin kechürüp chiqishimiz, mesilini hel qilishning yéngi yollirini tépishimiz kérek," deydu.

Xitaygha imbargo qoyush otturigha qoyulghan

Xitay diniy erkinlik xatirisining keynige chékinip kétish weziyiti astida bush hökümiti amérika dölet mejlisidiki xitay diniy erkinlik weziyitidin endishe qiliwatqan bezi awam palata ezalirining xitaygha imbargo qoyush heqqidiki bésimigha duch kelmekte. Kristofir simis bush hökümiti, 1999 - yildin béri amérikining diniy erkinlik "qara tizimliki" din orun élip kéliwatqan xitaygha tedbir qollinish kérek, dep qaraydighan jumhuriyetchi awam palata ezalirining biri. U, bush hökümitining xitaygha tedbir qollinish waqti yétip keldi, dep tekitlimekte.

Kristofir simis ispat bérish yighinida listonning jawap bérishini telep qilip, "siler xitaygha tedbir qollunishni oylishiwatamsiler? eger oylashmighan bolsanglar buning sewebi nime? hazir tedbir qollinishning eng yaxshi peyti, biz tedbir qollinishimiz kérek," deydu. Simis, xitayda diniy erkinlik weziyiti künséri éghirlishiwatqanliqini bildürdi we yer asti xristi'an jem'iyiti rehberliri we shundaqla musulman Uyghurlar, tibetler, falun'gong muritlirining jazaliniwatqanliqini tekitlidi. Lékin liston xitaygha tedbir qollinish ornigha xitay diniy erkinlik weziyitini yaxshilashning nurghun yolliri barliqini bildürdi. U," méningche bizning oxshimighan yollar bilen yeni diplomatik we qanun da'irisi ichide biz qilalaydighan nurghun ishlar bar," deydu. U yene xitay hökümitining diniy muxlislarni türmige solash we ularni kemsitish ehwali heqqide toxtaldi. Liston, xitayda diniy muxlislarning türmide ölgenliki we emgek bilen özgertish lagirlirida ten jazasi hem kemsitishke uchrighanliqigha da'ir ishenchlik melulatlar barliqini bildürdi. Kristofir simis, amérika qanunining xitaygha oxshash diniy erkinlikke éghir derijide buzghunchiliq qilghan döletlerge imbargo qoyushni telep qilidighanliqini eskertip, xitay amérikining shériki, deydighan qarash üstide qayta orlinishni we amérikining xitay bilen bolghan soda qizil reqimini tilgha aldi.

Merkizi amérikining téksas shtatidiki kardinal kong fondi jem'iyitining rehbiri josép kong awam palatasida ispat bergüchilerning biri. U yighinda xitay yer asti katolik chérkawining bishopi su jimin buningdin 9 yil burun qolgha élin'ghandin béri hazirgha qeder iz déreksiz yoqap ketkenlikini bildürdi. U, " biz bishop su jiminning ölgen yaki hayat yashawatqanliqini bilishimiz kérek. Méning anglishimgha qarighanda eger u hayat yashawatqan bolsa, köp tereplimilik amillar sewebidin salametliki yaxshi bolmasliqi mumkin. Xitayda yer asti xristyan bishoplirining hemmisi qolgha élindi, türmige solandi we iz déreksiz yoqaldi. Bir qisimi bolsa a'ile nezerbentide tutup turulmaqta yaki qéchip yürmekte," deydu.

Özbékistanmu qara tizimlikke kirgüzülgen

Ispat bérish yighinida amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining bashliqi félis gé'ar, bush hökümitini xitay bilen sistémiliq we yuqiri derijilik kishilik hoquqi söhbiti élip bérip, xitayni üzlüksiz nacharlishiwatqan xitay diniy erkinlik weziyitini tüzeshke ündeshni otturigha qoydi.

Özbékistan xitay bilen bir qatarda amérika tashqi ishlar ministirlikining "qara tizimliki" diki döletlerning biri. Ispat bérish yighinida stéfén liston, özbékistanning nime üchün bu tizimlikke kirgüzülgenlikini chüshendürdi. U, özbékistanda musulmanlar uzundin béri özbékistan hökümitining buzghunchiliqigha uchraghanliqini, uning üstige ötken yildin béri özbékistan hökümitining bu dölettiki xristi'an muxlisrigha qaritilghan buzghunchiliqi küchiyishke bashlighanliqini bildürdi. Uning eskertishiche, amérika tashqi ishlar ministiri rayis yuqiriqi seweblerni közde tutup özbékistanni "alahide endishe qozghawatqan döletler" tizimlikige kirgüzgen.

Bu qétimqi ispat bérish yighini rozjistiwa bayrimining harpisida ötküzüldi shundaqla bu yighin, xelq'ara munasiwetler komitéti yéngi nöwetlik amérika dölet mejlisi wezipe tapshuruwélishtin burun chaqirghan eng axirqi nöwetlik ispat bérish yighini bolup qélishi mumkin.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.