Amérika tashqi ishlar ministirliqining doklatida Uyghurlarning diniy erkinlik mesilisi nuqtiliq tilgha élindi

• Muxbirimiz qanatning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Melum bir meschitning témigha chaplan'ghan belgilime. Chongaytip körüng

Amérika tashqi ishlar ministirliqining doklatida, 2006‏- yili ichide diniy erkinlik mesiliside yaxshilinish körölmigenliki, eksiche weziyetning téximu nacharlashqanliqi tekitlen'gen bolup, gerche xitay asasiy qanunida puqralargha din'gha ishinish we yaki ishenmeslik toghrisida erkin tallash hoquqi tonulghan bolsimu, emma xitay hökümitining dawamliq kishilerning diniy erkinlikini boghushqa, hökümet belgilep bergen da'irining sirtida diniy pa'aliyetler élip bérishini chekleshke tirishiwatqanliqi körsitilgen.

Uyghurlargha chüshüwatqan diniy bésim hemmidin éghir

Doklatta yene, hökümet belgiligen da'irining sirtida diniy pa'aliyet élip barghan yaki diniy pa'aliyetlerge qatnashqan kishiler we diniy guruppilarning türlük jazalargha uchraydighanliqi bildürülgen.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining doklatida körsitilishiche, xitay hökümitining xelqning diniy erkinlikini cheklep, ularning erkin diniy pa'aliyet élip bérishini qattiq kontrol qilishigha qarimay, xitayda étiqad qilghuchilarning sani künséri köpeymekte. Xitaydiki diniy bésim derijisining pütün memlikette bir xil emesliki, rayonlargha qarap özgiridighanliqi tekitlen'gen doklatta, musulmanlar ichide Uyghur xelqining üstidiki diniy bésimning tunggan qatarliq bashqa musulman guruppilargha qarighanda bir qeder éghir ikenliki körsitilgen. Doklatta bu heqte mundaq déyilgen:

"Omumen qilip éytqanda, étnik kélip chiqishi xitay bolghan tungganlar Uyghurlargha qarighanda diniy erkinliktin köprek behrimen boluwatidu. Xitay hökümiti milliy toqunush üzlüksiz dawamlishiwatqan shinjang Uyghur aptonom rayonida, diniy pa'aliyetler, diniy telim-terbiylerni cheklesh toghrisidiki belgilimilirini qattiq qolluq bilen ijra qilinmaqta. Uyghur aptonom rayonida hökümet da'iriliri meschit yasash, diniy telim- terbiye hemde 18 yashtin kichik balilarning islam diniy öginishini chekligen hemde partiye ezaliri we hökümet kadirliri, mektep we uniwérsitét oqutquchiliri we oqughuchilirining meschitlargha bérip ashkara ibadet qilishigha ruxset bérilmeydu. Wehalenki tungganlar yashaydighan rayonlarda bundaq cheklimiler mewjut emes halbuki tungganlar meschit sélish yaki meschit rémont qilish ishlirini erkin‏ - azade élip barmaqta shundaqla Uyghur aptonom rayonida 18 yashtin kichik balilarning islam diniy öginishi cheklen'gen halda, béyjing qatarliq jaylarda 18 yashtin kichik balilar héchqandaq tosalghusiz diniy telim élip meschitlerdiki ibadetlerge qatnashmaqta".

Xitay da'iriliri térrorchiliqqa qarshi urushtin paydiliniwatidu

Amérika tashqi ishlar ministirliqining diniy erkinlikning herqaysi döletlerdiki weziyiti toghrisidiki doklatida, yene mundaq déyilgen:

"Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining bildürüshiche, xitay da'iriliri térrorchiliqqa qarshi urushtin paydilinip Uyghur musulmanlirini basturush herikitini üzlüksiz dawamlashturuwatidu. Shinjang da'iriliri, musteqilliq üchün tinchliq bilen pa'aliyet élip bériwatqanlar we atalmish qanunsiz diniy pa'aliyetlerge qatnashqanlar bilen térrorluq pa'aliyetlirige qatnashqanlarni bir dep qarap, ulargha oxshash mu'amile qilghanliqi üchün, xitay hökümiti teripidin tutulghan, qolgha élin'ghan, türme jazasigha yaki ölümge höküm qilin'ghan kishilerning, néme üchün bundaq jazagha uchrighanliqini éniqlash qiyin".

Doklatta bundin bashqa yene, xitay hökümiti teripidin 2005 ‏- yili Uyghur aptonom rayonida élip bérilghan diniy basturush we qattiq zerbe bérish heriketliri heqqidimu toxtalghan bolup, aptonom rayon qurulghanliqining 50 yilliqi munasiwiti bilen 2005‏- yili öktebir éyida élip bérilghan qattiq zerbe bérish herikiti alahide tilgha élin'ghan.

Doklatta shundaqla, amérika tashqi ishlar ministirliqining diniy erkinlikning xitaydiki weziyitini yéqindin küzitiwatqanliqi, amérika prézidénti jurj bushning xitay dölet re'isi xu jintaw bilen uchrishishilirida bu mesilini dawamliq otturigha qoyghanliqi hemde diniy erkinlik mesilisining amérika tashqi ishlar ministiri kondaliza raysning 2005 ‏- yili mart éyida xitay ziyariti jeryanida élip bérilghan söhbetlerning muhim témisini teshkil qilghanliqi tekitlen'gen. (Qanat)