2010 - Yilliq sherqiy türkistan insan heqliri doklati élan qilindi(2)
2010.11.30

Türkiyide kishilik heq - hoquqqa alaqidar pa'aliyet qiliwatqan mezlum der jem'iyiti teripidin élan qilin'ghan, 2010 - yilliq sherqiy türksitan insan heqliri doklatining dawamida mundaq déyilgen:
"Sherqiy türkistan asiyada kishilik hoquqning eng köp yüz bergen rayonlardin biri. Xitay hakimiyitining Uyghur musulmanlargha qarshi bésim siyasetliri kündin kün'ge éship barmaqta we dunya bu weziyetke süküt qilmaqta. Sherqiy türkistanda bashta yashash heq - hoquqlargha alaqidar depsendichilikler, mehbuslar üstidin organ tijariti, namayish we toplinish hoquqlargha da'ir depsendichilikler axbarat we pikir erkinlikige alaqidar cheklimiler, mejburiy éshincha küchi, ijtima'iy we medeniyet jehetlerde élip bériliwatqan basturush, tughut cheklesh we pilanliq tughut siyasetler qatarliq kishilik hoquqqa alaqidar mesililer hel bolushni kütmekte. Bu doklat, rayonda yüz bériwatqan kishilik hoquq mesililerge yene bir qétim diqqetni tartidu. Bashta xitay hakimiyitining emeldarlirigha, türkiye jumhuriyitining re'islirige, Uyghurlargha we xelq'araliq teshkilatlargha qilishqa tégishlik mejburiyetlerni yene bir qétim xatirlitidu. "
Xelq'ara teshkilatlarni Uyghurlarning kishlik hoquqqa köngül bölüshke chaqiriq qilidu
Mezlum der jem'iyiti doklatta yene sherqiy türkistan mesilisige alaqidar xelq'ara jama'etning qilishqa tégishlik muhim xizmetlerni otturigha qoyup mundaq yazghan: xelq'ara jama'etni, b d t qatarliq pütkül xelq'ara teshkilatlarni sherqiy türkistanda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliklerge qarshi téximu sezgür bolushni telep qilidu. Xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasetlerge qarita, derhal insanperwerlik bilen qedem bésip yardem qilishni telep qilidu. Mezlum der jem'iyiti yene xelq'araliq közitish hey'itining qatnishishi bilen sherqiy türkistanning heqiqiy nupus istatskisini éniqlap chiqish. Sherqiy türkistanning nopusini kapaletke ige qilish we buningdin kéyinki sherqiy türkistan nopusining aziyishigha seweb bolidighan, qetli'am, tughut cheklesh, pilanliq tughut, xitaylarning gurup shekilde sherqiy türkistan'gha köchmen yötkeshke oxshash sherqiy türkistanning esli qiyapitini özgertidighan siyasetlerge, xatime bérilishide xitaygha bésim qilishqa chaqirq qilidu. Islam jughrapiyisi dep qobul qilin'ghan sherqiy türkistan rayonlirida musulmanlarning nopusigha ehmiyet bérip, islam qurultiyi teshkilatining rayonda yüz bergen mesililerge téximu köp köngül bölishini telep qilidu.
Chet'ellerdiki Uyghur teshkilat we pa'aliyetchilerge teklip
Doklatta yene mezlum der jem'iyiti Uyghurlar üchün bir qanche muhim nuqtida teklip layihiler sunup mundaq yazghan:
"Sherqiy türkistanning heq - hoquq körüshini qiliwatqan chet'ellerdiki teshkilatlarning qisqa we uzun muddetlik ish pilanliri we xizmet nishanlarni belgilishi. Sherqiy türkistan teshkilatlarning istiratégiyilirini xelq'ara qanun'gha uyghun halda belgilesh we xelq'araliq organ we teshkilatlar bilen hemkarliqni kücheytishi. Radi'o, téléwiziye, gézit we shuninggha oxshash teshwiqat wasitiliri arqiliq, sherqiy türkistanni tonushturush bilen birge u yerde yüz bériwatqan naheqchilikni bir - birlep anglitish.
Xitayning chet'ellerdiki Uyghurlar üstidin élip bériwatqan bésimlar
Doklatta yene mundaq déyilgen: xitaydin qachqan Uyghur köchmenler, qoshna döletlerde uzun zaman qalalmaydu, xitayning bésim qilish sewebidin xususen pakistan qirghizistan, qazaqistan, we özbékistan qatarliq döletlerge qachqan Uyghurlar her zaman xitaygha qayturulush xewpi bar. Xitaygha qayturulghanlarning köpinchisi ölümge höküm qilinidu yaki eng az 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinidu. Qayturulghanlarning bezliridin héch qandaq xewer élinmaydu, iz déreksiz yoqap kétidu. Xitayning éghir bésim astida qélip, yashash hoquqidin mehrum qalghan we yaki qiyin - qistaqqa élin'ghan we yaki uzun zaman bigunah türmide yétish éhtimalliqni közde tutup, öz wetinini terk étip bashqa döletlerge qachqan Uyghurlargha ige chiqish, heq - hoquqigha kapaletlik qilish insaniy mejburiyettur.
Doklatta yene xitay da'irliri bashqa döletlerde yashawatqan Uyghur köchmenler üstidin bésim siyasiti yürgüzüwatqanliqini ipadilep mundaq déyilgen: chet'ellerde yashawatqan Uyghurlardin pasport mudditi toshqanlarning mudditini uzartip bermeydu. Hetta Uyghurlar köchüp ketken döletlerning muhajirlar ishxaniliri bilen hemkarlishishqa urunmaqta we siyasiy panahliq telep qilghan Uyghurlarni shu döletlerdin qayturup bérishni telep qilmaqta. Xitay da'irliri bashqa döletlerdin qayturulghan Uyghurlarni tapshurup élipla ölümge höküm qilidu yaki eng az dégende 15 yildin yuqiri qamaq jazasigha höküm qilidu. Mushundaq weziyetke düch kelgen Uyghur muhajirlar bir türküm qanunsiz yollarni qollinishtin bashqa chare tapalmaydu. We bu yol bilen köchüshke mejbur bolidu.
Sherqiy türkistanliq muhajirlar düch kelgen qiyinchiliqlar
Nurghunlighan sherqiy türkistanliqlar qanunsiz halda yurtini terk étishke mejbur boldi. Sherqiy türkistanliq Uyghurlar égiz taghlarni piyade bésip ötüp qoshna döletlerge yétip barghanda, qollirida sayahet qilishqa alaqidar héch qandaq belge yoq bolghanliqi üchün, saxta sayahet belgiliri ishlitishke mejbur bolidu. Bu xil qanunsiz yollarni tallashning sewebi, ularning üstidin élip bériliwatqan éghir bésim we sayahet qilish erkinlikidin mehrum qélishidur. Shu seweptin qanuni sayahet qilish belgisi bolmighanliqi üchün wetinige qaytalmaydu.
Mezlum der jem'iyiti, 2009 - yilliq doklatida xitayni kishilik hoquqni eng éghir derijide depsende qilghan döletlerning aldinqi qatargha qoyghan we eng köp adem öltürgen dölet dep qattiq eyibligen idi.
Mezlum der jem'iyiti, türkiyining her qaysi sheherliride kishilik hoquqqa alaqidar xizmet qilidighan teshkilat bolup, bu teshkilatning qurghuchiliri we mes'ulliri qanunshunas we adwukatlardin terkip tapqan.