Kishilik hoquq közitish teshkilati yilliq doklatida xitayni eyiblidi

• Muxbirimiz peridening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilati doklatining xitay heqqidiki qismida deslep xitaydiki omumyüzlük kishilik hoquq weziyiti heqqide toxtulup, xu jintaw re'islikke chiqqandin buyan xitayning kishilik hoquq we metbu'at erkinlikide chékinish körülgenlikini otturigha qoydi. Doklatta, xitayning chiriklik, ishsizliq mesilisi we puqralarning öyliridin mejburiy köchüriwétilishige oxshash bir qatar mesililerge bolghan endishisi ashqanséri, metbu'at we axbarat wastilirigha bolghan kontrolluqni kücheytish arqiliq jem'iyet muqimliqini saqlashqa uruniwatqanliqi eyiblen'gen.

Xitayning bu herikiti eks tesir béridu

Bu heqte erkin asiya radi'osining ziyaritini qobul qilghan kishilik hoquq közitish teshkilatining dériktori kénnés ros (Kenneth Roth) xitayning bu meqsettiki herikitining eksiche tesir béridighanliqini bildürdi:

" Men ishinimen, kishilik hoquqni hörmet qilish, esli xitay hökümitining menpe'etige paydiliq. Metbu'atni erkin qoyuwetkende andin téximu köp melumatlargha érishkili we emeldarlarning chiriklikini pash qilghili bolidu hemde yer majiralirida qaysi yerlik hökümet orunliri yaki emeldarlarning mes'uliyiti barliqini shu axbarat wastiliri arqiliq igiligili bolidu. Lékin xitay hökümiti del buning eksiche qilip, xelqlerni we axbaratni basturup bériwatidu. Bu xitaydiki mushuningdek ijtima'iy mesililerni eksiche éghirlashturidu".

Öz qanunigha hörmet qilsa, xityaning özige paydiliq

Kénnés ros yene xitayning qanun séstimisining mukemmel emeslikini, xitay hökümiti özining qanun belglimilirige hörmet bilen ri'aye qilsa özige paydiliq bolidighanliqini éytti.

Xitay hökümiti Uyghurlarning musteqil medeniyet salahiyitini we uning bilen zich baghlan'ghan diniy étiqadini yoqitishni meqset qiliwatidu.

Kishilik hoquq közitish teshkilati doklatida xitay hökümitining tibet, Uyghur we mongghul qatarliq az sanliq milletlerni dawamliq basturiwatqanliqini otturigha qoydi. Doklatta Uyghur mesilisi üchün "shinjang we térrorchiliqqa qarshi urush" dégen témida mexsus bölüm ajritilip, xitay hökümitining térrorchiliqqa qarshi urushtin paydilinip, Uyghurlargha qaratqan basturushini heqleshtürüshke uruniwatqanliqi körsitildi.

Mezkur teshkilat doklatida yene, "xitay hökümiti Uyghurlarning musteqil medeniyet salahiyitini we uning bilen zich baghlan'ghan diniy étiqadini yoqitishni meqset qiliwatidu" dep yazghan hemde xitayning Uyghur edebiyatini kontrol qilishi, meschitlerni buzushi we xitayning diniy jehettiki yolyoruqigha boysunmighan kadirlarni xizmitidin éliwétishke oxshash basturush heriketlirini tilgha alghan. Shundaqla buninggha yene "yawa kepter" namliq eserning aptori nurmemet yasinning türmige tashlinish weqesini misal qilghan.

Uyghur mesilisi xitayning bashqa yerliridiki mesililerge oxshimaydu

Kishilik hoquq közitish teshkilatining asiya ishliri bölümining dériktori wina sidars (Veena Siddharth) erkin asiya radi'osining ziyaritini qobul qilip, Uyghur mesilisining xitayning bashqa her qandaq jayidiki mesililerge oxshimaydighan bir mesile ikenlikini, shundaqla ularning Uyghur mesilisige nahayiti köngül bölidighanliqini éytti:

" Bizning shinjangdin bayqighanlirimiz xitayning bashqa her qandaq jayliriningkige oxshimaydu. Bu yerde diniy étiqadni we Uyghurlarning medeniyet salahiyitinimu chekleydighan qanun-belgilimiler bar. Shundaqla bu yerdiki diniy erkinlikni boghush derijisimu bashqa jaylarningkige qarighanda éghir. Mesilen gensuda tunggan musulmanliri bar. Lékin u yerdiki cheklime Uyghur éliningkidek undaq qattiq emes. Ishqilip xitay hökümiti Uyghurlarning kimlikini, özliri üchün alahide bir tehdit dep qaraydu".

Wina xanim sözide yene, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturushini dawam qiliwatqanliqini éytip, hetta ataghliq Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi rabiye qadir xanimning ürümchidiki a'ilisiningmu xitay hökümiti teripidin tehditke uchrawatqanliqini misal qildi:

" Ular nechche ayning aldida téxi rabiye qadirning a'ilisidikilerge ziyankeshlik qildi. Rabiye qadir özi hazir amérikida hemde u bir'ataghliq kishilik hoquq pa'aliyetchisi. Shundaq turuqluq xitay hökümiti uning a'ilisidikilerge tehdit qiliwatsa, adettiki puqralarni téximu basturidu-de. Shunga biz shinjangning ehwalidin nahayiti endishe qilimiz" .

Kishilik hoquq közitish teshkilati doklatida yene, xitayning Uyghur élide " qattiq zerbe bérish" herikitini élip bérip, "bölgünchi" dégen jinayet bilen nurghun Uyghurlarni tutqun qilip jazalawatqanliqini hetta bu yerde ölüm jazasining köp körilidighan ehwal ikenlikini yazghan.

Uyghurlar bu doklatni qarshi aldi

Uyghur ziyaliysi, ataghliq kishilik hoquq pa'aliyetchisi rabiye qadir xanimning yoldishi sidiq haji rozi ependi, xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilatining bu doklatini qarshi alidighanliqini bildürdi hemde kishilik hoquq közitish teshkilati we xelq'ara kechürüm teshkilatlirining Uyghurlarning mesilisige izchil köngül bölüp kelgenlikini tekitlidi.

Sidiq haji rozi ependi sözining axirida Uyghurlarning, bu kishilik hoquq teshkilatlirining ish-pa'aliyetliridin köp memnun bolidighanliqini we pexirlinidighanliqini éytti.

Kishilik hoquq közitish teshkilati 2006 - yilliq bu doklatida 70 nechche döletning ötken bir yil ichidiki kishilik hoquq weziyitige baha bérip chiqqan. Uningda yene amérikining "térrorchiliqqa qarshi urushi" we yawropa ittipaqi döletlirining xitaygha qaratqan qoral satmasliq cheklimisini bikar qilishqa tirishqanliqlirimu eyiblen'gen. (Peride)