Amérika tashqi ishlar ministirliqi yilliq kishilik hoquq doklatida xitayni eyiblidi

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Tarixshunas toxti muzart. Amérika tashqi ishlar ministirliqining bu doklatida toxti muzartning xitay hökümiti teripidin türmige tashlan'ghanliqi tilgha élin'ghan. International Pen Resimi.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi 3-ayning 8-küni 2005-yilliq kishilik hoquq doklatini élan qildi. Mezkur doklatta bir qisim döletlerdin bashqa yene xitaydiki insan hoquqi mesilisi heqqide mexsus bayanlar bar bolup, buninggha 85 bet ajritilghan.

2005-Yilliq kishilik hoquq doklatining xitaygha a'it qismida xitaydiki qanuni tüzüm, qolgha élish, ölümge höküm qilish, qiynash we jazalash hemde türmilerning ehwali shuningdek puqralarning siyasiy hoquqi, metbu'at we söz erkinliki, musapirlar hem emgekchiler mesilisi qatarliq köp da'irilik mezmunlar bayan qilin'ghan. Bu doklatqa asaslan'ghanda, xitayda körülüwatqan yuqiriqi bir qatar mesililer ilgiridin tartipla xelq'araliq insan hoquqini himaye qilish teshkilatliri jümlidin amérika tashqi ishlar ministirliqining doklatlirida üzlüksiz türde otturigha qoyulup kéliniwatqan bolsimu, emma xitayning 2005-yilliq kishilik hoquq xatiriside héch özgirish bolmighan, uning eksiche kishilik hoquqning dexli-terüzge uchrishi téximu éghirliship ketken.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining 2005-yilliq kishilik hoquq doklatida xitaydiki az sanliq milletlerning kishilik hoquq mesililirigimu alahide orun bérilgen bolup, bezi mesililer xitaygha a'it maddilarda qisturma shekilde körsitilip ötülgendin sirt, yene mexsus betler arqiliq yorutulghan.

Mezkur doklattiki "milliy, irqiy we az sanliq milletler" dep atalghan mexsus bölümde hazirqi xitay xelq jumhuriyiti hökümranliqi astida yashawatqan xitay emes milletler yeni xitayning atishi boyiche "az sanliq milletler"ning jümlidin Uyghurlarning kishilik hoquq ehwali emeliy misallar arqiliq, nuqtiliq otturigha qoyulghan bolup, mezkur bayanlarni töwendikidek bir qanche mezmunlargha ayrish mumkin.

Milliy kemsitish mesilisi

Doklatqa asaslan'ghanda, 2000-yilidiki istatistika boyiche xitaydiki resmi étirap qilin'ghan 55 az sanliq milletning nopusi 106.4 Milyon bolup, pütün xitay ahalisining 8.4 %Ni teshkil qilidu. Hökümetning siyasiti 1949-yilidin étibaren xitaylarni az sanliq milletler rayonigha köchürüsh bolup, netijide shinjangdiki xitaylarning nopusi roshen derijide köpeygen, 2004-yilidiki sanliq melumat boyiche élan qilin'ghan 19.6 Milyon nopusning 9 milyoni Uyghur, 7.8 Milyoni xitaylar bolup, ularning nopusi 1949-yili 300 ming idi shuningdek pütün nopusning 6%ni teshkil qilatti, hazir bolsa 40% ke yetken.

Mezkur kishilik hoquq doklatida körsitilishiche, irqiy(milliy) kemsitish shinjang, ichki mongghul we tibet qatarliq bezi jaylardiki chongqur naraziliqlarning menbesi bolghan. Mesilen shinjangdiki Uyghurlar qurulush ishlirida ishleshte barawerlikke érishelmigen bolup, yol yasash, néfit we gaz turuba qurush ishlirigha xitaylar qobul qilin'ghan. Doklatta, gerche, bügünki künde Uyghur élide az sanliq milletlerning nopusi xitaylardin köp bolsimu, emma xizmetke orunlishish, hökümet ishliri we bashqa rehbiri xizmetlerni teqsim qilishta xitaylarning köp sanliq ikenliki, "xitay kadirlirining az sanliq milletler rayonlirida jümlidin shinjang Uyghur aptonom rayonida eng yuqiri partiye we hökümet orunlirini igiliwalghanliqi" we bashqa bir qatar kishilik hoquqqa xilap ehwallar körsitilgen.

Til we ma'arip siyasiti

Bu doklatta yene xitayning til we ma'arip siyasiti heqqide bayan qilin'ghan bolup, yéqindin buyan Uyghur élidiki Uyghurlar köp sanliqni igileydighan jaylardiki mekteplerdimu balilargha xitay tili oqutushning kücheytilgenliki, uniwérsitét qatarliq orunlarda xitay tilida oqutush élip bérish békitilgenliki, netijide, hazir xitay tilining hökümet, soda we ilmiy sahede üstünlükni igilep, Uyghur tilining rolining ajizlitiliwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Uyghurlargha qaritilghan jazalash

Bu doklatta, xitay hökümitining térrorizmgha qarshi turushtin paydilinip, "üch xil küch"ke qarshi turush dégenni kötürüp chiqip, Uyghurlarni we Uyghur teshkilatlirini bölgünchilik, térrorchiliq we diniy esebiyliktin ibaret mezkur "üch xil küch"ke baghlap jazalighanliqi tekitlen'gen bolup," Uyghurlar bölgünchilik jinayiti bilen uzun muddetlik türme jazalirigha we ölümge höküm qilin'ghan" dep höküm chiqirilghan.

Bu doklatta misal körsitilishiche, xitay hökümiti 2004-yili, yanwar éyidin taki awghustghiche bolghan ariliqta 22 teshkilatning pash qilin'ghanliqi hemde 50 ademning bölgünchilik we térrorchiliq bilen eyiblinip, ölümge höküm qilin'ghanliqini bildürgen. Doklatta yene misallar arqiliq xitay hökümitining Uyghurlarning siyasiy köz qarashlirini ipadilishige yol qoymaydighanliqi, belki öz naraziliqlirini bildürgenlerni jazalaydighanliqi bayan qilin'ghan shuningdek 2003-yili ölümge höküm qilin'ghan shir éli mesilisi misal süpitide bir qanche yerde tilgha élin'ghan.

Doklatta, ilgiri ataqliq Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi rabiye qadir xanimning chet'elge gézit -zhurnallarni mangdurghanliqi we bashqa bir qisim ehwallar sewebi bilen xitay da'iriliri teripidin sekkiz yilliq türme jazasigha höküm qilin'ghanliqi, ötken yili rabiye xanimning türmidin chiqip, amérikigha kelgendin buyan élip barghan pa'aliyetliri tüpeylidin xitay da'irilirining uning a'ile ezaliri we sodisi üstidin tekshürüsh élip barghanliqi shuningdek rabiye qadirning ikki neper sabiq xizmetchisining tutqun qilinishqa uchrighanliqi we bashqa bir qatar kishilik hoquqqa xilap qilmishlar eskertilip ötülgen.

Bu doklatta yene xitay hökümitining Uyghur edebiyatchiliri, ziyaliyliri hemde Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirige qaratqan kontrolluq we basturushni kücheytkenliki, Uyghurlarning öz medeniyiti we milliy kimlikidin pexirlinish tuyghusini ipadilep eser yazghan Uyghur yazghuchiliri, tarixchiliri hemde ziyaliylirige nisbeten jazalash élip barghanliqining misali süpitide yazghuchi abdulla jamalning tutqun qilinishi, tarixchi toxti muzart, abdughéni memtimin, abduxélil zunun qatarliqlarning uzun muddetlik türme jazalirigha duch kelgenliki otturigha qoyulghan. Uyghurlarning metbu'at we söz erkinlikining boghulghanliqi tekitlinip, 2004-yili chet'ellik muxbir bilen uchrashqanliqi üchün qolgha élin'ghan dilkesh tiliwaldi tilgha élin'ghan.

Mezkur doklatta yene Uyghur yazghuchisi nurmuhemmed yasinning "yawa kepter" namliq hékayisini élan qilghanliqi üchün 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi, qeshqer edebiyat zhurnilining bash muherriri küresh hüseyinning "yawa kepter" ni basqanliqi üchün üch yilliq türme jazasigha höküm qilin'ghanliqidek ehwallar ayrim abzaslar arqiliq bayan qilin'ghan.

Omumen, amérika tashqi ishlar ministirliqining 2005-yilliq kishilik hoquq doklatida Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisige belgilik salmaq bérilgen bolup, bu Uyghur kishilik hoquq mesilisining amérika we xelq'ara jemiyetning neziride yildin-yilgha muhim orunni igiliwatqanliqini körsitidiken. (Ümidwar)