Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay kishilik hoquqi xatirisini eyiblidi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

image courtesy: Human Rights Watch

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati peyshenbe küni élan qilghan 2006 - yildiki yer shari kishilik hoquqi weziyitining ehwali heqqidiki doklatida xitay kishilik hoquqi xatirisini eyiblidi shundaqla doklatning Uyghurlargha da'ir qisimida xitay hökümiti shinjangda atalmish 3 xil küchlerge zerbe bérish herikitini qanunlashturmaqchi boldi, dep tenqidlidi.

Xitay "üch xil küch" ke zerbe bérishni qanunlashturmaqchi

Doklatta "xitay 2006 - yili térorizimgha qarshi turushni bahane qilip, Uyghur aptonom rayonida atalmish térrorchiliq, bölgünchilik, we diniy esebiyliktin ibaret Uyghurlar ichide mewjütliqini ilgiri sürgen "üch xil küchler" ge zerbe bérish herikitini qanunlashturmaqchi boldi" deydu. Doklatta eskertishiche, hazir yolgha qoyuluwatqan siyasette yerlik imamlarning her heptilik jüme xutbisini shu jaydiki diniy ishlar idarisining tekshürüshidin ötküzüsh telep qilinmaqta.

Doklatta xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida élip bériwatqan " qattiq zerbe bérish herikiti "ni tilgha aldi we bu heriketning rayonda keng kölemlik sotlash we ölüm jazasigha höküm qilish weqelirige sewebchi boluwatqanliqini eskertti. Doklatta " qatti'iq zerbe bérish herikiti, atalmish bölgünchilik xa'ishidiki Uyghurlargha téz, mexpiy shundaqla qanuniy tertipke uyghun bolmighan usullar we bezi ehwallarda kolliktip höküm élan qilish usuli bilen zerbe bérishke qaritilghan" dep körsetti.

Xitayda siyasi qarishi bashqiche bolghan kishi térrorist

Kishilik hoquqni közitish teshkilati Uyghur aptonom rayonida ölüm jazasining keng kölemde yolgha qoyuluwatqanliqini tekitligen. Bu doklat xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonining pamir igizlikidiki melum bir jayda 18 atalmish Uyghur térrorchini öltürgenliki we 17 kishini esir alghanliqini élan qilghan shundaqla bu weqe xelq'ara metbu'atlarda zor ghulghula qozghawatqan bir chaghda élan qilindi.

Kishilik hoquqni közitish tekilatining mes'uli kénnis ros, peyshenbe küni amérika memliketlik axbarat kulubida ötküzgen muxbirlarni kütiwélish yighinida xitayning pamirdiki lagirgha hujum qilish weqesini tilgha aldi. Ros,"biz buningdin bir qanche kün ilgiri shinjangda yüz bergenliki élan qilin'ghan térrorchilar lagirigha hujum qilish weqesining rast - yalghanliqi heqqide chüshenchige ige bolmisaqmu, lékin bu xitay da'irilirining neziride her qandaq medeniyet aptonomiyisi yaki siyasiy aptonomiye teleplirini ipadileydighan heriketler térorizim, dep qarilidighanliqini körsitidu. Biz shinjangda zorawanlarche basturush weqelirini körüwatimiz. Buningdin bir qanche ay ilgiri tibetlik musapirlar hujumgha uchrighan idi" dep körsetti.

Dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir, aqtu nahiyisining kosrap yézisi etrapida yüz bergen bu weqeni b d t ning tekshürüshini telep qilmaqta. Lékin xitayning peyshenbe künki axbarat élan qilish yighinida bir muxbir rabiye qadirning teklipige qandaq qaraydighanliqini sorighanda, xitay tashqiy ishlar ministirliqi bayanatchisi lyu jyenchaw, "dunyada héchbir dölet 2 ‏-el qa'ide teshkilatining junggoda peyda bolushini xalimaydu " shundaqla " xelq'ara jama'et sherqi türkistan islam herikitini bu teshkilat sadir qilghan jinayetler we pakitlar asasida térrorchi teshkilatlar tizimlikige kirgüzgen" dep jawab berdi.

Xitay iqtisadiy we siyasiy menpe'etini kishilik hoquqning üstige qoydi

Kishilik hoquqni közitish teshkilati yene xitay özining iqtisadi we siyasi menpe'etini yer shari miqyasida kishilik hoquqi depsende qilin'ghuchilarning üstige qoydi, dep eyibligen. Bolupmu xitayning sudan, zimbabuwi, bérmilar bilen munasiwet qilghanda kishilik hoquqni körmeske salghanliqini ilgiri sürdi. Doklatta "xitay bu döletler bilen munasiwet qilishta ching turuwatidu we xitay dölet re'isi xu jintawning 'siyasiy shert qoshmasliq' toghrisidiki sözini ijra qiliwatidu " deydu. ) Awaz( kénnis ros, " xitay sudan néfitining xitaygha éqishini muhim orun'gha qoyup, sudanning darfur rayonida qan éqish bilen kari bolmaywatidu. Xitay xelq'ara banka hésab nomuri échip sudanning néfit kirimini mezkur banka hésab nomurigha yatquzushni qobul qilishi kérek. Gerche bu pul yenila sudan xelqi üchün ishlitilsimu, lékin pulning herbiy ishlargha ishlitilishidin saqlan'ghili bolidu " dep körsetti.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatida yene, xitay qanun séstimisining yitersizliki, emgek hoquqi, kishilik hoquqni qoghdighuchilargha zerbe bérish, diniy erkinlik, puqralarni mejburiy köchürüsh, tibet weziyiti, eydiz késili qatarliq mesililer üstide toxtaldi.

Xitaydiki eydiz késili heqqide toxtalghanda 2006 - yili Uyghur aptonom rayoni da'irilirining qar leylisi eydiz telim terbiye inistitutini pichetligenlikini we bu teshkilatning ürümchide jiger yallughigha giripdar bolghan19 neper oqughuchini yurtigha qayturush weqesige arilashqanliqi üchün pichetlen'genlikini yazdi.

Doklatta yene 2006 - yili xitayning qoshna döletlerge Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirini tutqun qilish we xitaygha tapshurush heqqide bésim qilghanliqini ilgiri sürgen. Özbékistan da'irilirining 2006 - yili 6 - iyunda kanada puqrasi hüseyin jélilni shundaqla shu yili 5 - ayda qazaqistan hökümitining yüsüp qadir we abduqadir sidiqlarni xitaygha ötküzüp bergenlikini, pakistan hökümiti xitaygha ötküzüp bergen ismayil semetning ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqini alahide eskertti. Xitay da'irilirining Uyghur kishilik hoquqi chimpiyoni rabiye qadirni " térrorchi" dep qarilighanliqini tekitligen doklatta, "uning shinjangdiki a'ile tawabati ten jazasigha uchridi we qolgha élindi" déyilgen. (Erkin)