2007‏- Йили хитай әркинлик йоқ дөләтләр қатариға кирди

• Мухбиримиз меһрибанниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Мәркизи нюйорктики дуня әркинлик сарийи елан қилған2007 ‏- йиллиқ доклатта, сиясий һоқуқ вә пуқраларниң әркинлики мәсилиси һәққидә дунядики 190 нәччә дөләт арисида тәпсилий баһалаш елип берилған. Мәзкур баһалашта, дуняда һазир 90 дөләт әркин дөләтләр қатариға киргүзүлгән болуп, булар дунядики пүтүн дөләтләрниң 47% ни игилигән. Шундақла дуняда 45 дөләт әркинлик йоқ дөләтләр қатарида болуп, омумий санниң 23 % ини тәшкил қилған.

Бу қетимқи баһалаш йәттә дәриҗигә бөлүнгән болуп, әң яхши баһаланған дөләтләр 1 ‏- дәриҗигә, әң начар баһаланғучилар 7 ‏- дәриҗигә бөлүнгән. Хитай болса шәрқий асиядики дөләтләр арисида пуқраларниң әркинлики вә сиясий һоқуқи җәһәттә арқида қалған болуп, "әркинлик йоқ дөләтләр" тизимликигә киргүзүлди.

Хитай иқтисади тәрәққи қилған болсиму пуқралар йәнила иқтисадий әркинликкә еришәлмигән

Дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси дилшад ришит әпәнди әркинлик сарийиниң 2007 ‏- йиллиқ доклатида, хитайға мәмликәт ичидики сиясий һоқуқ вә пуқралар әркинлики һәққидә берилгән баһаниң наһайити тоғра икәнликини тәкитләп " хитай пуқралири әркинликкә еришиштә зор чәклимиләргә учримақта. Болупму сиясий һоқуқ мәсилисидә бәкму начар һаләттә. Уйғурлар болса, әң аддиси инсан һоқуқи, һәтта яшаш һоқуқиғиму еришәлмәй кәлмәктә" дәп билдүрди.

Әркинлик сарийи сиясий һоқуқ вә пуқраларниң әркинлик мәсилиси һәққидә йиллиқ доклат елан қилған бир пәйттә, ғәрб мәтбуатлирида йәнә хитайдики иқтисадий әркинлик мәсилиси һәққидиму мақалиләр елан қилинмақта. Йеқинда елан қилинған бу һәқтики бир доклатта көрситилишичә, гәрчә йеқинқи йиллардин буян хитай иқтисади бир қәдәр тәрәққий қилған болсиму, хитай хәлқи йәнила иқтисадий әркинликкә еришәлмигән. Чүнки хәлқниң ортақ киримини көздә тутқанда, тәңсизлик әһвали йәнила наһайити еғир болған. Санаәт тәрәққи қилди дегән билән, намрат районлардики кәмбәғәлләр нопуси барғансери көпийишкә башлиған.

Радиомизниң зияритини қобул қилған америка хәлқара сода вә иқтисад мәркизидики мутәхәссис әнсени ким (Anthony Kim) әпәнди "хитай һөкүмити өз хәлқини иқтисадий әркинликкә ериштүрүш үчүн, йәнә нурғун ишларни қилиши керәк" дәп тәкитләп мундақ деди:

"Хитайда һазир иқтисади әркинлик пәқәт 54%. Демәк буни әркинлик дегили болмайду. Әгәр хитайда йетәрлик иқтисадий әркинлик болидикән, ундақта һәммә адәм униңдин бәһриман болалиши керәк иди. Әксичә һазир хитайдики кирим пәрқи барғансери чоңийип адәмни чөчүткүдәк һаләткә йәтмәктә. Әгәр хитай иқтисадий әркинликни йолға қойимиз дәйдикән, алди билән һөкүмәтниң сода вә иқтисадий ишларға арилишиш ниспитини төвәнлитиши керәк. Йәрлик қанунни мукәммәлләштүрүп, мүлүк һоқоқини дәпсәндә қилмаслиқи керәк. Бундин башқа йәнә, шәхси мәбләғ селиш һоқуқини қоғдиши керәк, ишқилип хитай һөкүмитиниң бу һәқтә қилишқа тегишлик ишлири наһайити көп. Мәсилән, чириклик мәсилисиниң өзи хитайдики иқтисадий әркинликкә зор сәлбий тәсир йәткүзмәктә".

Радиомизниң зияритини қобул қилған дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси дилшад ришит әпәнди иқтисади әркинликниң уйғур елидә мәвҗут болушиниң техиму мумкин әмәсликини тәкитлиди. (Меһрибан)