Amérika tashqi ishlar ministirliqining doklati: xitayning kishilik hoquq ehwali yenila nachar

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Amérika tashqi ishlar ministirliqi yilda bir qétim élan qilinidighan yer shari kishilik hoquqi weziyitining ehwali heqqidiki doklatta, xitay kommunistik partiye hökümet, saqchi, armiye shundaqla pütün ali hoquqni tizginleydighan bir partiye diktaturliqidiki dölet, dep körsitildi. Doklatta eskertishiche, kompartiye hökümranliqidiki xitay siyasi sistémisida puqralar oxshimighan pikirlerni bayan qilish, xitay dölet rehberlirini yaki hökümet tüzülmisini özgertish hoquqigha ige emes.

Mehbuslar yenila éghir ten jazasigha uchrimaqta

Doklatning xitaygha da'ir 62 betlik qisimida xitay, xongkong, awmén we tibetning kishilik hoquqi ehwali ayrim - ayrim tilgha élindi shundaqla Uyghurlarning diniy, medeniyet jehette kemsitishke uchrawatqanliqini we siyasi öktichilerning basturuliwatqanliqini ilgiri sürdi. Doklatta eskertishiche, xitay qanunida mehbuslarni qiynap iqra qildurush yaki kishilik ghururini depsende qilish cheklen'gen bolsimu, lékin xitay saqchi yaki bixeterlik apparatidiki xadimlar bezi tutqunlar we mehbuslargha keng - kölemde ten jazasi bermekte we ularni kemsitmekte. Doklatta, Uyghur kishilik hoquqi rehbiri rabiye qadirning 2006 - yili 6 - ayda qolgha élin'ghan alim, ablikim we qahar abduréhim isimlik oghullirining ehwali heqqide toxtilip, " da'iriler alim we ablikimlarni urghan shundaqla alim ten jazasi astida uninggha artilghan jinayetni qobul qilghan," dep körsetti.

Doklatta eskertishiche, kishilerni xalighanche tutqun qilish we qolgha élish xitayda yenila jiddi bir mesile bolup, xitay qanunida saqchi we bixeterlik apparatlirigha kishilerni so'al - soraqsiz tutqun qilish hoquqi bérilgen. Bolupmu "da'iriler Uyghur aptonom rayonida atalmish 3 xil küchler, dep atlidighan térrorizm, bölgünchilik we diniy esebilikke qarshi nezerbent qilish, xalighanche tutqun qilishning her xil métodlirini qollanmaqta". Doklatta xitay da'irilirining Uyghur aptonom rayonida élip bériwatqan " üch xil küchler" ge zerbe bérish herikiti eyiblendi. Doklatta eskertishiche, "da'iriler musteqilliqni qollaydighan tinch pa'aliyetchiler, "qanunsiz" diniy pa'aliyetler yaki térrorluq zorawanliqni bir - biridin perqlendürmigenliki tüpeyli axturush, tutqun qilish, qolgha élish we jazalashning siyasi nishanigha tinch yolda yetküchiler, diniy ibadetni yaqlighuchi yaki zorawanliqqa chétilghuchilarning qaysi birige qaritilghanliqini perqlendürüsh tes," deydu.

Xitay kishilik hoquqi ehwalining bezi sahelerde keynige chékindi

Amérika yardemchi tashqi ishlar ministiri barriy lowénkron, seyshenbe küni ötküzgen muxbirlarni kütüwélish yighinida xitay kishilik hoquqi ehwalining bezi sahelerde keynige chékin'genlikini bildürdi. Lowénkron, "xitay kishilik hoquqi mesilide bezi shexsi délolar hazirghiche bolmidi. Edliye islahati jehette sot qilish tertipini özgertish, bolupmu eyiplen'güchi bilen aqlighuchigha téximu köp söz qilish hoquqi bérish mesiliside ilgirlesh bolmidi. Buning sirtida emgek bilen özgertish tüzümini bikar qilish mesilisi bar. Méningche xitay hökümiti bu tüzümge yöliniwalmasliqi kérek. Amérika tashqi ishlar ministirliki doklatta, béyjing hökümiti xitayda siyasi mehbuslarning barliqini üzliksiz ret qilmaqta. Ular mehbuslarning siyasi we diniy sewebler bilen emes, qanun'gha xilapliq qilghanliqi üchün qolgha élin'ghanliqini tekitlisimu, lékin da'irler puqralargha siyasi we diniy seweblerdin cheklime qoyushni dawamlashturmaqta," dep körsetti. Doklatta eskertishichek Uyghur tarixshunas toxti tuniyaz we dilkesh tiliwaldilar xitay türmisidiki siyasi mehbuslardur. Doklatning axbarat we söz erkinliki heqqidiki qisimida xitay qanuni söz we axbarat erkinlikini qoghdisimu, emiliyette hökümetning bu qanun'gha omumen ri'aye qilmaydighanliqini bildürdi.

Uyghurlargha qaritilghan édi'ologiye jéngi

Doklatta eskertishiche, da'iriler yéqinqi yillarda "tarixiy pakitni burmilidi we kishilerni milliy bölgünchilikke küshkürtti," dégen bahanalar bilen Uyghurche edebiyat -sen'et eserlirini weyran qilghan shundaqla "qeshqer edibiyati" zhornilining tehriri küresh hüseyinni 2005 - yili mezkur zhornalda bölgünchilikke küshkürtidighan hékaye élan qildi, dep solighan.

Doklatning diniy erkinlikke dar qsimida, xitay asasi qanuni puqralarning din'gha ishinish yaki ishenmeslik hoquqigha hörmet qilsimu, lékin xitay hökümiti diniy guruhlarni tizginlewatqanliqini we diniy pa'aliyetke cheklime qoyuwatqanliqini shundaqla diniy guruhlarning ighwagerchilikke, tutqun qilish we kemsitishke uchrawatqanliqini bildürdi.

Doklatta eskertishiche, xitay hökümiti Uyghur yash -ösmürlirige qur'ani - kerim we ibadet qilishni ügütish, Uyghur oqutquchilar, proffésorlar, oqughuchilar we hökümet xadimlirining namaz oqushini cheklimekte. Doklatta, Uyghur hajilarning 2006 - yili pakistandiki se'udi erebistan elchixanisi aldida namayish qilghanliqini shundaqla Uyghur aptonom rayonida "musulmanlarning diniy pa'aliyiti, medris we meschitler teqip qiliniwatqanliqini" bildürdi. Bu doklat chet'eldiki Uyghur teshkilatlirining qarshi élishigha érishken bolsimu, lékin ular, doklatning Uyghurlargha da'ir qisimi yenila yiterlik emes, dep qarimaqta. Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit rad'i'omizgha doklat heqqide toxtaldi.

Doklatta eskertishiche, béyjing hökümitining Uyghur aptonom rayonigha xitay köchmenlirini yötkesh siyasiti rayonda xitay nupusining körünerlik derijide köpiyishini keltürüp chiqarghan shundaqla hökümet rayondiki xitay nupusini 2005 -yili texminen 7milyon 8 yüz ming, dep élan qilghan bolsimu, lékin ular rayondiki minglighan - on minglighan uzun mezgillik "künlikchi ishchilar"ni hisaplimighan. Hoquqi teqsimatida her qaysi aptonom rayonlarning asasi hoquqini, bolupmu Uyghur aptonom rayonida partiye we hökümet organlirining asasi hoquqi xitay emeldarlirining qolida bolup, 2005 - yili jenubiy shinjangda hökümet xizmitige qobul qilin'ghan 700 neper kadirning 500 nepirini xitaylar igilligen. Doklatta, xitayning " qosh tilliq"ma'arip siyasiti heqqide toxtaldi we xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida ma'arip séstimisini xitay we yerlik tillarda teng yolgha qoyush siyasitidin yiraqliship, xitay tilini asas qilidighan yéngi ma'arip siséstimisigha yüzlenmekte, dep körsetti. Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishitning eskertishiche, bu amérika hökümitining tunji qétim " qosh tilliq ma'arip" mesilisini tilgha élishidur. U, amérika hökümitining kishilik hoquq doklatida Uyghurlargha tibetke oxshash ayrim sehipe ajritishini telep qildi. (Erkin)