Döngköwrük heqqide paranglar (1)

• Muxbirimiz gülchehrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Ürümchidiki Uyghur baqqal. AFP PHOTO/PHILIPPE MASSONNET / February 17, 2004

Yéqinda ürümchi sheherlik partkom sékritari li ji qatarliq bir qisim xitay kadirlar, ürümchi döngköwrük piyadiler kochisini ziyaret qilip " bu jayda islam tüsini gewdilendürüp, kelgen sayahetchiler Uyghurlarning naxsha, usullirini köreleydighan milliyche alahidilikni chiqirish kérek...." Dégendek sözlerni qilghanliqi tengritagh tor bétide xewer süpitide élan qilindi. Buning bilen, xitay da'irilirining döngköwrükte milliy alahilikni gewdilendürüshtiki meqsetliri hemde yéqinqi yillardin buyan döngköwrüktiki özgirishler Uyghurlarda qaytidin türlük inkaslarni meydan'gha keltürmekte.

Uyghurlarning awat baziri‏- döngköwrük

Ürümchining döngköwrük baziri buningdin yüz yillar ilgirila Uyghur élidiki tipik milliy alahidilikke ige, doppichi ‏- gélemchidin, sapalchighiche, pichaqchidin ‏- zergergiche, qassaptin ‏- baqalghiche, satirashtin ‏- tikküchigiche her türlük igilik hem yerlik mallarni tapqili bolidighan soda ‏- sétiq, yimek ‏- ichmek hetta bezide xelq sen'etkarlirining karametlirini tamasha qilghili bolidighan,miyziliq Uyghurche ta'amlardin mezze qilghili bolidighan, qaynam tashqinliqqa tolghan hemmige bay bazar idi.

Döng köwrük ötken ‏- kechken sodiger hem sayahetchilerge tonushluq, her qandaq ürümchige kelgen musapirlar choqum yoqlimay ötmeydighan bir awat bazar bolsa, yerlik Uyghurlargha nisbeten bu bir " toxu sütidin bashqa hemme tépilidighan bazar", ülpetler üchrishidighan doqmush, musapirlarning béshini silaydighan saxawetlik méhriban bir makan yeni ürümchining tipik qaynaq hayat merkizi hem simwoli bolup kelgen.

Döngköwrük bazirila Uyghur tijaretchiler toplashqan bazar bolupla qalmay, döngköwrük etrapini chöridiken mehelliler bolsa ürümchidiki Uyghurlar eng köp topliship olturaqlashqan, qoyuq milliy alahidilige öy hem meschit we dukan ashxaniliri masliship hasil bolghan milliy olturaq hem asasliq pa'aliyet rayoni bolghan.

Ürümchining statistiliq melumatida körsitilishiche, -1982 yili döngköwrük bazirining sherqtin gherbkiche igiligen meydani 6756 köp métir bolup 660 tin artuq chong ‏- kichik Uyghur dukandarlarning bazargha salghan mallirining türi 1600 xildin ashqan.

Döng köwrüktin dabazaghiche...

Ürümchining döngköwrük bazirining yenigha selin'ghan fransiyening soda – sariyi Carrefour AFP PHOTO/PHILIPPE MASSONNET / February 17, 2004

365 Kün qaynaq hayat dawamliship kelgen döngköwrükte bu xil hayat hazirmu dawamlishiwatqan bolsimu, döng köwrük bazirining ornigha -2001 yili xelq'ara chong bazar namida burunqidin kölimi chong qilip dukan sani köpeytilip milliy uslupta layihilinip qayta sélin'ghan bazar'ürümchi kishilirila emes burunqi döng köwrükning hayatigha chömüp baqqan her qandaq kishi üchünmu burunqi döngköwrükning eslidiki qizghinliq hem illiqliqini tapqili bolmaydighan bir jaygha aylan'ghan.

Döngköwrük bazirila emes uning etrapidiki mehelililermu shu bahanide buzulup qaytidin yasaldi bu jeryandiki özgirishlerni süretlik arxiplardinmu körüwilish tes emes. Shinxu'a agéntliqining tor bétide 2005 - yili 31-awghust " ürümchi döng köwrükke junggo puriqigha ige soda kochisi dep nam bérildi" dégen bir xewer bérildi.

Xitay da'iriliri -2001yili ürümchi jenubiy azatliq yoli -37 nomurgha jaylashqan eslidiki döng köwrük bazirini shinjang obraz qurulushi pilanigha kirgüzüp buzup qayta yasishi bilen dukanning bahaliri üstün bolushqa oxshash seweblerdin, eslidiki ushshaq tijaretchi Uyghurlarning köp sandikiliri chong bazardin dukan'gha ige bolalmighan netijide ularning ornini köpligen xitay sodigerler igileshke bashlighan.

Hazir bu jayning milliy alahidiliki, eslidiki qizghinliqi yoqapla qalmay eslidiki atilishimu barghanche Uyghurlardin yiraqlashmaqta iken yeni kishiler hazir bu bazarni döngköwrük emes, ar - dawchawmu emes, hetta xelq'ara chong bazar digen Uyghurche yéngi atilishimu emes belki dabaza dep atash omumlishishqa bashlighan. Bezi Uyghurlar uzaqqa qalmay döng köwrükning jismila emes isminingmu yütüp kétishidin endishe tüymaqta iken.

Döng köwrüktiki milliy alahidilik nege ketti?

Tengritagh tor bétide -24 april xewer bérilishiche, ürümchi - sanji sheherliri partkom sékritari li ji -22 april ürümchining sheher qiyapitini közdin kechürüsh jeryanida döngköwrüktiki piyadiler kochisigha kelgende " döngköwrük piyadiler kochisida islam tüsi gewdilinishi, shinjang medeniyiti namayan qilinishi kérek. Bu yerge kelgen sayahetchiler Uyghurlarning usulini köreleydighan, naxsha muzikilirini angliyalaydighan bolushi kérek " dégen. U yene, islam tüsini gewdilendürüsh kérek dégen geplirige zit halda yene bu kochigha heykel qoyush kérek,milliy alahidilik gewdilendürülüshi kérek dégen'ge oxshash pikirlerni qilghan.

Ürümchi partkom sékritarining bu bayanliri Uyghur tor betliride mexsus témilarda mulahize hem pikirlerni meydan'gha keltürdi. Beziler "bu hökümet da'irilirining döngköwrükni dabaza qilip özgertkendin kéyin eslidiki bar bolghan milliy hem diniy alahidiliklerni yoqatqanliqini iqrar qilghanliqi" dep baha berse, beziler "bu bir bimene shekilwazliq,xitay hökümiti kelgen chet'elliklerge Uyghurlarning ehwalini xata teshwiq qilidighan jay qilmaqchi" dise, yene beziler, usul oynap, naxsha éytidighan Uyghur bolghini bilen dabazadin menpe'et éliwatqan‏- hozurliniwatqanlarning qanchisi Uyghur ?"dégendek menaliq so'allarni otturigha qoymaqta.

Döngköwrük heqqidiki paranglar nöwette chet'ellerdiki Uyghurlar arisidimu qizghin ghulghula peyda qilmaqta. Bu heqte biz 1980 ‏- yillarda döngköwrük bazirining qayta güllinishide alahide rol oynighan igilik tikligüchi, nöwette amérikida yashawatqan, Uyghurlarning meniwiy anisi, rabiye qadir, döngköwrüktiki milliy iqtisadi igilikning buzghunchiliqa uchrishidin intayin epsuslinidighanliqini büldürdi. (Gülchehre)