Дөңкөврүк һәққидә параңлар (2)
2007.04.26

Үрүмчидики уйғурларда "үрүмчигә келип дөңкөврүккә бармиғанлиқ, худди қәшқәргә берип һейткарни көрмигәнгә охшаш" дегәндәк сөзләр бар. Ейтилғандәк дөңкөврүк базири үрүмчиниң әң вәкиллик җайи болуп кәлгән. Гәрчә нөвәттә әслидики дөңкөврүк базири бузуветилип униң орниға бурунқидин кеңәйтилип, һәшәмәтлик қилип "хәлқаралиқ чоң базар " намида қайтидин бир универисал базар қурулған болсиму, әмма у уйғурларниң қәлбидики қоюқ миллий алаһидиликкә игә, кечә - күндүз аватлиқини йоқатмайдиған, һәшәмәтлик болмисиму, бағри иллиқ, сехи дөңкөврүк базириниң орнини алалмиған.
Дөңкөврүк базириниң үрүмчи даирилири тәрипидин бузуветилишидин ечинған уйғурларниң ичидә бу базарни қурғучилардәк ечинидиғанлар болмиса керәк. Илгири өзидин башқа уйғурларниңму игилик тиклишигә йетәкчилик қилип дөңкөврүк базирини қурған һәм кеңәйткән нәтиҗилик карханичи, һазир америкида яшаватқан уйғурларниң мәнивий аниси рабийә қадир ана әнә шулар қатарида.
Ойғақ дөңкөврүк
Үрүмчи тарихиға даир материялларда хатирилинишичә, үрүмчи дөңкөврүк базири 100йилдин артуқ тарихқа игә икән.
1882 Йиллирила, бу базар шәкилләнгән болуп, түрлүк маллар бу базардин оттура асия, әрәб вә һиндистанларғичә тарқалған. Мәдәнийәт зор инқилаби җәрянида вәйранчилиққа учрап тохтиған базар, 1980йиллар хитай һөкүмити ишикни сиртларға қайта ачқандин башлап, тегидин сода қилиш иқтидари болған уйғурларниң күчи билән қайта җанланған.
Дөңкөврүк базири, рабийә қадир сода сарийи, қудрәт һаҗим бинаси дегәндәк сода сетиқ орунлирини шу дәвирдики уйғур игиликиниң қайта ойғанғанлиқиниң типик бәлгилири дәп санашқа болиду. Мәйли җуғрапийилик орни,мәйли қатнаш қолайлиқи вә әлвәкчилики, аватлиқи, уйғур хәлқиниң диний, мәдәний, сода - санаәт, қол һөнәрвәнчиликтәк барлиқ алаһидиликлириниң муҗәссәмләшкәнлики билән, бу орун худди әслидинла үрүмчиниң уйғурлар топлишип олтурақлашқан мушу районидила апиридә қилинишқа тегишлик бир базардәкла шундақ тәбий туюлатти.
Пүтүн үрүмчи уйқуда ятқанда, күн чиқиштин илгири дөңкөврүк базири удулидики кичиккинә турпан мәсчитидин аңланған әзан садаси билән дөңкөврүк җамаити ғәпләт уйқудин ойғинатти, мәһәллә - мәһәллиләрдин йетип кәлгән уйғурлар мәсчиткә йиғилип күндилик ибадитиниң бамдат намизини оқуп болғандин кейин дөңкөврүктә аста - аста адәмләр җиқлап, дуканларниң ишиклири ечилишқа башлайтти.
Қой, кала малларму күн чиқмастила боғузлинип, йеңи пети дөңкөврүк базириға тәйяр қилинатти, нашта қилмайла сәһәр базарға киргәнләр һәтта бу базардики мәззилик таамлардин ғизалинишқа үлгүрәтти. Сәрхил маллиқ дуканлардин, ашханилардин яңрайдиған содигәрләрниң базарға чақиришлири үрүмчидә йәнә бир күнлүк һаятниң башланғанлиқидин дерәк берәтти.... Дөңкөврүктики һаят күндә мана мушу тәриқидә исламий йосунда башлинип давам етидиған ойғақ һаят иди.
Саламлишиватқан кишиләр, айиғи үзүлмәс келәр-кетәрләр билән толған базар, киргән кишиниң роһини көтүрүп бирәр нәрсә елишқа еһтияҗи болмисиму, тәбиий һалда бу базардин йирақлап кәткиси кәлмәйтти. Мәхсумниң чайханиси дегәндәк чайханилардин дуняниң хәвәрлири, уйғур тиҗарәт учурлири җай - җайларға тарқилатти. Дутар нәғмилири, шахмат мусабиқилири қайнап туратти. Очуқ мәйданларда мәддаһларниң җәңнамә сөзлигән авазлири яңрап туратти. Демәк у үрүмчидики уйғурларниң чоң аилиси, мусапирларниң панаһ җайиға айланған сөйүмлүк макан иди.
Дөңкөврүктә немә бар? немә йоқ ?

Әмдичу, бәлким сиз биринчи қетим үрүмчигә кәлгән меһман болсиңиз, нөвәттә һәшәмәтлик қилип қайта ясалған дөңкөврүк базири, яқ, һазирқи атилиши билән алғанда дабазаға барсиңиз буларни сезәлмәсликиңиз мумкин, һазир дөңкөврүктә заманивийлишиш бар, миллийлик йоқ, юқири авазда уйғур нахша, музикилири бар, әмма әзан садалири аңланмайду, сәрхил маллар бар, аватлиқ йоқ, кишиләр көп, лекин бир-бири билән бурунқидәк қизғин көрүшәлмәйду, уйғур ели йәрлик маллири көп, һелиқидәк қизиқарлиқ базарға чақиришлар аңланмайду. Топа йоллири асфалитлашти, әмма илгирики иллиқлиқ йоқ...
Уйғурларла әмәс,үрүмчи партком секритари өзиму һазир дөңкөврүк пиядиләр кочисида миллий алаһидилик, исламий түсниң кәмликини ейтипту.
Ундақта дөңкөврүктики бу миллий алаһидилик қоюқ исламий түс нәгә кәтти? дөңкөврүк базириниң әсли қияпити бузуветилди, әмма дөңкөврүк, уйғурларниң ядида аччиқ - татлиқ әслимилири билән тәң сақлақлиқ.
Үзүлмәс дөңкөврүк ривайити
1980 Йилларда дөңкөврүк базириниң қайта қурулуп гүллинишидә түрткилик рол ойниған рабийә қадир ханим, дөңкөврүк һәққидики әслимилири созләп өтти.
Уйғур вә башқа йәрлик милләтләрниң һаятида муһим орун тутуп кәлгән дөңкөврүк базири йәрлик үрүмчи хәлқиниң тилида ердавчав вә йәнә әрдочоза дәпму атилип кәлгән. 2001- Йили хитай даирлириниң мәзкур базарни шинҗаң образ қурулуш пиланиға киргүзүп, бузуп қайтидин ясиши билән, бу базарға хәлқара чоң базар дәп нам берилгән, нөвәттә уйғурлар әслидики қоюқ миллий һәм исламий түскә игә дөңкөврүк базири бузулғандин башқа, исминиңму барғанчә унтулуватқанлиқидин әпсусланмақта. Нөвәттә кишиләр арисида дөңкөврүкни дабаза дәп аташ омумлашмақта икән. Әпсус дөңкөврүк йоқап кәтти, әмма униң һәққидики параңлар түгимәйду,худди ривайәтләр кәби. (Гүлчәһрә)