Döngköwrük heqqide paranglar (2)

• Muxbirimiz eqidening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Ürümchining döngköwrük bazirining yenigha selin'ghan fransiyening soda – sariyi Carrefour AFP PHOTO/PHILIPPE MASSONNET / February 17, 2004

Ürümchidiki Uyghurlarda "ürümchige kélip döngköwrükke barmighanliq, xuddi qeshqerge bérip héytkarni körmigen'ge oxshash" dégendek sözler bar. Éytilghandek döngköwrük baziri ürümchining eng wekillik jayi bolup kelgen. Gerche nöwette eslidiki döngköwrük baziri buzuwétilip uning ornigha burunqidin kéngeytilip, heshemetlik qilip "xelq'araliq chong bazar " namida qaytidin bir uniwérisal bazar qurulghan bolsimu, emma u Uyghurlarning qelbidiki qoyuq milliy alahidilikke ige, kéche - kündüz awatliqini yoqatmaydighan, heshemetlik bolmisimu, baghri illiq, séxi döngköwrük bazirining ornini alalmighan.

Döngköwrük bazirining ürümchi da'iriliri teripidin buzuwétilishidin échin'ghan Uyghurlarning ichide bu bazarni qurghuchilardek échinidighanlar bolmisa kérek. Ilgiri özidin bashqa Uyghurlarningmu igilik tiklishige yétekchilik qilip döngköwrük bazirini qurghan hem kéngeytken netijilik karxanichi, hazir amérikida yashawatqan Uyghurlarning meniwiy anisi rabiye qadir ana ene shular qatarida.

Oyghaq döngköwrük

Ürümchi tarixigha da'ir matériyallarda xatirilinishiche, ürümchi döngköwrük baziri 100yildin artuq tarixqa ige iken.

1882 Yillirila, bu bazar shekillen'gen bolup, türlük mallar bu bazardin ottura asiya, ereb we hindistanlarghiche tarqalghan. Medeniyet zor inqilabi jeryanida weyranchiliqqa uchrap toxtighan bazar, 1980yillar xitay hökümiti ishikni sirtlargha qayta achqandin bashlap, tégidin soda qilish iqtidari bolghan Uyghurlarning küchi bilen qayta janlan'ghan.

Döngköwrük baziri, rabiye qadir soda sariyi, qudret hajim binasi dégendek soda sétiq orunlirini shu dewirdiki Uyghur igilikining qayta oyghan'ghanliqining tipik belgiliri dep sanashqa bolidu. Meyli jughrapiyilik orni,meyli qatnash qolayliqi we elwekchiliki, awatliqi, Uyghur xelqining diniy, medeniy, soda ‏- sana'et, qol hönerwenchiliktek barliq alahidiliklirining mujessemleshkenliki bilen, bu orun xuddi eslidinla ürümchining Uyghurlar topliship olturaqlashqan mushu rayonidila apiride qilinishqa tégishlik bir bazardekla shundaq teb'iy tuyulatti.

Pütün ürümchi uyquda yatqanda, kün chiqishtin ilgiri döngköwrük baziri udulidiki kichikkine turpan meschitidin anglan'ghan ezan sadasi bilen döngköwrük jama'iti gheplet uyqudin oyghinatti, mehelle ‏- mehellilerdin yétip kelgen Uyghurlar meschitke yighilip kündilik ibaditining bamdat namizini oqup bolghandin kéyin döngköwrükte asta ‏- asta ademler jiqlap, dukanlarning ishikliri échilishqa bashlaytti.

Qoy, kala mallarmu kün chiqmastila boghuzlinip, yéngi péti döngköwrük bazirigha teyyar qilinatti, nashta qilmayla seher bazargha kirgenler hetta bu bazardiki mezzilik ta'amlardin ghizalinishqa ülgüretti. Serxil malliq dukanlardin, ashxanilardin yangraydighan sodigerlerning bazargha chaqirishliri ürümchide yene bir künlük hayatning bashlan'ghanliqidin dérek béretti.... Döngköwrüktiki hayat künde mana mushu teriqide islamiy yosunda bashlinip dawam étidighan oyghaq hayat idi.

Salamlishiwatqan kishiler, ayighi üzülmes kéler-kéterler bilen tolghan bazar, kirgen kishining rohini kötürüp birer nerse élishqa éhtiyaji bolmisimu, tebi'iy halda bu bazardin yiraqlap ketkisi kelmeytti. Mexsumning chayxanisi dégendek chayxanilardin dunyaning xewerliri, Uyghur tijaret uchurliri jay ‏- jaylargha tarqilatti. Dutar neghmiliri, shaxmat musabiqiliri qaynap turatti. Ochuq meydanlarda meddahlarning jengname sözligen awazliri yangrap turatti. Démek u ürümchidiki Uyghurlarning chong a'ilisi, musapirlarning panah jayigha aylan'ghan söyümlük makan idi.

Döngköwrükte néme bar? néme yoq ?

Ürümchidiki Uyghur baqqal. AFP PHOTO/PHILIPPE MASSONNET / February 17, 2004

Emdichu, belkim siz birinchi qétim ürümchige kelgen méhman bolsingiz, nöwette heshemetlik qilip qayta yasalghan döngköwrük baziri, yaq, hazirqi atilishi bilen alghanda dabazagha barsingiz bularni sézelmeslikingiz mumkin, hazir döngköwrükte zamaniwiylishish bar, milliylik yoq, yuqiri awazda Uyghur naxsha, muzikiliri bar, emma ezan sadaliri anglanmaydu, serxil mallar bar, awatliq yoq, kishiler köp, lékin bir-biri bilen burunqidek qizghin körüshelmeydu, Uyghur éli yerlik malliri köp, héliqidek qiziqarliq bazargha chaqirishlar anglanmaydu. Topa yolliri asfalitlashti, emma ilgiriki illiqliq yoq...

Uyghurlarla emes,ürümchi partkom sékritari özimu hazir döngköwrük piyadiler kochisida milliy alahidilik, islamiy tüsning kemlikini éytiptu.

Undaqta döngköwrüktiki bu milliy alahidilik qoyuq islamiy tüs nege ketti? döngköwrük bazirining esli qiyapiti buzuwétildi, emma döngköwrük, Uyghurlarning yadida achchiq ‏- tatliq eslimiliri bilen teng saqlaqliq.

Üzülmes döngköwrük riwayiti

1980 Yillarda döngköwrük bazirining qayta qurulup güllinishide türtkilik rol oynighan rabiye qadir xanim, döngköwrük heqqidiki eslimiliri sozlep ötti.

Uyghur we bashqa yerlik milletlerning hayatida muhim orun tutup kelgen döngköwrük baziri yerlik ürümchi xelqining tilida érdawchaw we yene erdochoza depmu atilip kelgen. 2001- Yili xitay da'irlirining mezkur bazarni shinjang obraz qurulush pilanigha kirgüzüp, buzup qaytidin yasishi bilen, bu bazargha xelqara chong bazar dep nam bérilgen, nöwette Uyghurlar eslidiki qoyuq milliy hem islamiy tüske ige döngköwrük baziri buzulghandin bashqa, isminingmu barghanche untuluwatqanliqidin epsuslanmaqta. Nöwette kishiler arisida döngköwrükni dabaza dep atash omumlashmaqta iken. Epsus döngköwrük yoqap ketti, emma uning heqqidiki paranglar tügimeydu,xuddi riwayetler kebi. (Gülchehre)