Chet'elliklerning neziridiki dunya Uyghur qurultiyi
2006.12.25

Gérmaniye prézidénti Horz Köhler, gérmaniye bash ministéri Angela Merkel tebrik télégrammisi ewetken 2 – nöwetlik d u q ghelibilik chaqirilghandin kéyin, Uyghur milliy herikitining rehbiri, ataqliq insan heqliri pa'aliyetchisi rabiye qadir xanim re'islikidiki d u q toghrisidiki xewerler, gherb metbu'atida nahayiti keng orun aldi. Uyghurlarning tonushida "Uyghur milliy mujadilisining eng aliy rehberlik orgini", dep bahaliniwatqan d u q ning, chet'elliklerning neziridiki orni zadi qanchilik?
24 – Noyabirdiki 2 – nöwetlik dunya uygur qurultiyining échilish murasimida sözge teklip qilin'ghan "xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati" ning mes'uli ulrich déliyus ependi, béyjing hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüp kéliwatqan zulumlirini emeliy pakitliri bilen etrapliq sherhilep ötkendin kéyin, bu zulumlarning Uyghurlarning musteqilliq kürishining yuqiri pellige kötürülüshige türtke boluwatqanliqini izahlap mundaq dégenidi:
"Biz - xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati 10 yildin artuq bir muddet Uyghur teshkilatliri bilen hemkarliship, xitayning insan heqliri depsendichilikige qarshi küresh qilip keld u q. Eyni yillardiki tarqaq, chéchilangghu Uyghur teshkilatliri bügün d u q ning birla teshebbus bilen hemmila dölette barawer heriket qozghiyalaydighan muntizim bir qoshun derijisige kötürüldi. Uyghur dewasining netijilirige nezer aghdurghan waqtimizda shuni mu'eyyenleshtüreleymizki, Uyghur milliy mujadilisining zor netijiliridin biri؛ d u q ning bügün xelq'araliq bir teshkilatqa aylan'ghanliqidila emes, belki Uyghurlar mesilisining amérika kon'grési we yawropa parlaméntigha qeder singip kirgenlikide, shundaqla xitay bilen ish birliki qiliwatqan dölet we shirketlerning Uyghurlar mesilisini tilgha élishtin bash tartmaydighan derijige yetkenlikide körülidu" dégen idi we sözining axirini mundaq xulasilighan: "biz d u q bilen hemkarliship, xitaygha qarshi pa'aliyet élip bérish musapisida nahayiti, nahayitimu qéyin ötkellerni bésip öttuq. Siyasiy sehnide we teshwiqat saheside diyerlik derijide közge chéliqmaydighan Uyghurlar mesilisi bügün xelq'araliq jiddiy bir mesile haligha keldi. Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati d u q bilen hemkarliship, Uyghurlarning kélechek teqdiri üchün qurbi yetken yardemni qilishqa her qachan teyyar. Men barliq Uyghurlardin d u q din ibaret bu bayraq etrapigha mehkem uyushup, sherqiy türkistan xelqining öz teqdiri özi belgilesh heqqini qolgha keltürishige yar – yölekte bolushini ümid qilimen".
D u q rehberlirining éytishiche, 2 – nöwetlik d u q axirlishipla qurultay re'isi rabiye qadir xanimning bawariye parlaménti, gérmaniye parlaménti we yawropa parlaméntini ziyaret qilishi hemde 11 – ayning 30 – küni gérmaniye yéshillar partiyisining mes'uli Volker Beck ependining gérmaniye parlaménti yighinida 614 neper wekil aldida Uyghurlar mesilisini ashkare otturigha qoyushi, shundaqla, rabiye qadir xanimning kanada parlaméntidiki ziyariti d u q ning ornining alahide yükselgenlikining bir ipadisi sanilidiken.
Chégrisiz kishilik hoquq teshkilatining mes'ulliridin pastor ependi nutqining axirida mundaq dégenidi:
"Biz d u q bilen hemkarliship, Uyghur milliy azadliq herikitige töhpe qoshush pursitige érisheligenlikimiz üchün nahayiti xursenmiz. Biz amérika kon'grési we yawropa parlaméntigha Uyghurlar mesilisini anglitish yolidiki térishchanliqlirimizni dawam qilduriwatimiz. Biz oz'ara hemkarliship körishimizni dawam qildursaq, xitay üstidin choqum ghelibe qazinimiz. Men bügün xitay hökümitining Uyghurlargha tutqan mu'amiliside xatalishiwatqanliqini körüwatimen, xitayning silerdin qorquwatqanliqini körüwatimen. Gerche silerde xitayda bar küch bolmisimu, emma xitayda silerde bar irade yoq. Men silerning öz dewayinglardin waz kechmeslikinglarni, kélechektin ümidsizlenmeslikinglarni, d u q etrapigha zich uyushup, téximu mukemmel irade bilen küresh qilishinglarni ümid qilimen. Siler üchün azadliqning pursiti haman yarilidu. Siler özünglarning qanchilik ghalipliqini, xitayning d u q qiliwatqan hujumliridin körüwalalaysiler".
Küzetküchilerning qarishigha asaslan'ghanda, Uyghurlar mesilisining gérmaniye we yawropa parlaméntida étibargha élinishi, d u q ning bügünki ornining qaysi derijige yetkenlikini ispatlap béreleydiken.
Bügün chet'eldiki Uyghur milliy herikiti tarixida yéngi bir dolqun yaratqan rabiye qadir xanim re'islikidiki d u q heqqide bes – munaziriler dawam qilmaqta. 2 – Nöwetlik dunya uygur qurultiyining échilish murasimida sözge teklip qilin'ghan "wekaletsiz milletler teshkilati"UNPO ning bash katipi Marino Basduchén ependi sözini mundaq xulasilighanidi:
"Men aldi bilen, wekaletsiz milletler teshkilatining qurulushigha we tereqqiyatigha zor töhpe qoshqan Uyghurlargha rehmitimni éytimen. Dunyadiki 200 milyondin artuq insan'gha wekaletlik qiliwatqan UNPO, bügün Uyghurlar mesilisige eng jiddi köngül bölüwatqan teshkilatlarning birige aylandi. Bundin kéyin téximu shundaq bolidu. Bizning wezipimiz - asaret astidiki milletlerning kishilik heq – hoquqini qoghdash. Dunyada kishilik heq – hoquqi eng qattiq depsende qiliniwatqan millet bügün Uyghurlar bolmaqta. UNPO Her qachan d u q ning mujadilisige yar – yölekte bolidu we mürini mürige tirep küresh qilidu. UNPO Xitayda démokratiye emelge ashqiche we taki Uyghurlar öz teqdirining tizginini özliri qoligha alghuche, d u q bilen bir septe küresh qilidu. Bügünki d u q Uyghurlarning weten ichi – sirtidiki küreshlirige wekillik qilidighan zor bir siyasiy nopuzgha ulashti. Uyghurlarning bügün d u q din ibaret bir bayraq astigha jem bolushi, ularning azat bir weten'ge ige bolushining muqeddimisi hésablinidu".
Isra'iliye hayfa uniwérsitétining proféssori, Uyghurshunas Yitzhak Shichor ependi téxi bir qanche kün ilgirila d u q we uning re'isi rabiye qadir xanim heqqide uzun bir maqale élan qildi. U 2 – nöwetlik dunya uygur qurultiyining échilish murasimida qilghan sözide, özining 1995 – yilidin buyan Uyghurlar mesilisini tetqiq qilip kéliwatqanliqini, bügün Uyghur milliy herikitige rehberlik qiliwatqan d u q ning ikki yérim yildin buyanqi pa'aliyetlirini izchil közitip kelgenlikini eskertip ötkendin kéyin, yehudi millitining uzun yilliq musheqqetlik küreshlirini eslitip ötüsh netijiside, d u q gha bolghan teklip pikirlirini sherhilep, sözining axirini mundaq tügetkenidi:
"Uyghurlar bashqa milletke oxshimaydu. Bügünki dunyada insan heqliri we démokratiye shu'ari bilen mujadile qiliwatqan milletler nahayiti köp. D u q ning bu shu'arni milliy herikitining bash témisi qilishi Uyghur milliy menpi'etige nisbeten zor payda bermeydu. Uyghurlar öz alahidilikini gewdilendürüsh we heqiqi milliy iradisini namayen qilish üchün, bashqiche bir usulda mujadile qilishi kérek. Bügünki musheqqetlik dewirde, Uyghurlar öz tilini, örp – adetlirini, medeniyiti qoghdashqa alahide ejir serip qilishi, kelgüsidiki musteqil Uyghur dölitige ige bolushqa layiq Uyghurlarni saqlap qélishi lazim. Milliy medeniyetni qoghdash körüshimu netije béridighan bir köresh. Milliy örp – adet, milliy til we bashqa xasliqlirini qoghdash körüshimu tesir qozghaydighan bir köresh. Muhimi, Uyghurlarning milliy herikitige rehberlik qiliwatqan d u q bu sahelerge étibar bérish bilen birge, xelq'aradiki küreshlirining stratégiyisini yéngilishi yaki yéngi yol izdishi lazim".
Gérmaniyilik Uyghurshunas, adwokat Albrecht Göring ependi, Uyghur teshkilatlirining yillardin béri élip barghan musheqqetlik küreshlirini eslitip ötkendin kéyin, sözini mundaq xulasilidi:
"Men d u q ning bunche tiz tereqqi qilishini, bu qeder tiz shöhret qazinishini tesewwur qilmighan idim. Uyghurlar derijidin tashqiri küchlük bir düshmen'ge qarshi küresh qiliwatqan derijidin tashqiri ajiz bir millet idi. Bügün Uyghur milliy herikitining rehberliri amérika kon'gérisidin tartip yawropa parlaméntigha qeder ichkirilep kirish pursitini yaratti. Rabiye qadir xanimning pa'aliyetliri buning tipik misali. Bu qétimqi qurultaygha gérmaniye dölet rehberlirining tebrikname ewetishi buning misali. Meshhur insan heqliri teshkilatlirining bu sorun'gha jem bolup, uygurlar heqqide sistémiliq doklatlar teqdim qilishi buning misali. D u q ning xelq'ara apparatning küchlük diqqitini jelip qilishi buning bir misali. Démek, d u q bügün xelq'araliq bir teshkilatqa aylandi. Emma bu nahayiti zor musheqqetlerge berdashliq bergenlikning, nahayitimu zor bedellerning netijisi. Gérmaniye höküméti Uyghurlarni tonudi, chüshendi. Elwette menmu shu qatarda. Men Uyghurlar bilen bir septe turup élip bériwatqan kürishimni dawamlashturimen. D u q ning bir ezasi süpitide xizmet qilimen. Mende Uyghurlarning kélichikige nisbeten téximu zor bir ümid peyda boldi". (Ekrem)
Munasiwetlik maqalilar
- Dunya Uyghur qurultiyi ayallar komitétining xizmetliri toghrisida söhbet
- D u q wekilliri yawropa parlaméntida ötküzülgen yighinda
- Qirghizistanda d u q ning 2- nöwetlik qurultiyining rohi yetküzüldi
- Démokratiyining böshükidiki Uyghurlar we Uyghur mesilisi - shwétsiye
- Démokratiyining böshükidiki Uyghurlar we Uyghur mesilisi - gérmaniye
- D u q rehberliridin dolqun eysa we dilshat rishit bilen d u q qurultiyi heqqide toxtaldi(2)
- D u q rehberliridin dolqun eysa we dilshat rishit bilen d u q qurultiyi heqqide toxtaldi(1)
- Bir Uyghurning yawropagha kelgendin kéyinki tesiratiri
- Dunya Uyghur qurultiyining yashlar komitéti
- D u q ning qurulghandin buyanqi xizmetlirige oxshash bolmighan bahalar
- 2 – Nöwetlik dunya Uyghur qurultiyi axirlashti
- Dunya Uyghur qurultiyi yéngi rehberlik hey'iti saylap chiqildi
- Dunya Uyghur qurultiyining 2 – nöwetlik omumi wekiller qurultiyi resmiy bashlandi
- Uyghurlarning chet'ellerdiki milliy herikitining tereqqiyat tarixigha qisqiche nezer
- D u q 2 - nöwetlik wekiller qurultiyi heqqide axbarat bayannamisi élan qildi
- D u q rabiye xanimning nobél mukapatigha namzat bolghanliqi munasiwti bilen ochuq xet élan qildi