D u q 'yingne sanchish weqesi'ge da'ir deslepki tekshürüsh xulasisini otturigha qoydi

Süret, 'yéngi tangliqlar' téliwiziyisining torbétidin bir körünüsh bolup, körünüshte, xitay namayishchilirining 2009 - yili 3 - séntebir küni ürümchide élip barghan, uyghur "yingne hujumchiliri" üstidin qattiq basturush élip bérish toghrisida hökümetke naraziliq bildürüsh namayishidin bir körünüsh.

Uyghur ilida yüz bergen yingne sanchish weqesi 8 ‏- ayning 20 ‏- küni yüz bergen bolup, xitay hökümiti bu weqeni 5 ‏- iyul ürümchi weqesining dawami dep körsitip, bu weqening "dölet ichi sirtidiki milliy bölgünchiler teripidin pilanlan'ghan zor jinayi weqe" ikenlikini, ularning mezkür weqeni peyda qilishtiki meqsiti bolsa "milliy qarshiliq we bölgünchilik peyda qilish arqiliq milletler ittipaqliqigha buzghunchiliq sélish" tin ibaretlikini bildürgen idi.

Uyghur kishilik hoquq teshkilatliri bolsa, "yingne sanchish" weqesining xitayning qesten peyda qilghan oyuni ikenlikini, buni dölet ichi sirtidiki milliy bölgünchiler pilanlighan dep töhmet chaplap, ürümchidiki xitay köchmenliri arisida hökümetke we aptonom rayonluq partkomning sékritari wang léchüen'ge qarshi kötürülgen chuqan sadalirini bésiqturush hilisi ishletkenlikini, buning bilen xitay köchmenlirining hujum nishanining yene Uyghurlargha burulghanliqini tekitlimekte.

Dunya Uyghur qurultiyi tetqiqat merkizi, xitay metbu'atlirida 8 ‏- ayning 20 ‏- künidin 9 ‏- ayning 3 ‏- künigiche bolghan ariliqta élan qilin'ghan melumatlargha asasen, yingne sanchish weqeside yarilan'ghanlarning omumiy sanining 531 neper ikenlikini xulasilap chiqqan bolup, bularning ichide xitay, Uyghur, tunggan, qazaq, mongghul qatarliq millet kishilirining barliqi bayan qilin'ghan, tetqiqat merkizining bildürüshiche, bu,xitayning özi oydurup chiqarghan siyasiy oyunni yene özi bit ‏- chit qilip tashlighanliqidin dérek béridiken.

D u q tetqiqat merkizi yene, 5 ‏- iyul weqesige shahid bolghuchilarning, "yingne sanchish" weqesini 7 ‏- ayning 7 ‏- künidin étibaren ürümchidiki xitay köchmenliri teripidin Uyghurlargha qarita keng kölemde bashlitilghan irqiy hujum we öch élish herikiti dep atap, mezkur heriketni xitay köchmenlirining peyda qilghanliqini, kéyin bir qisim Uyghurlarning bu heriketke oxshash heriket bilen jawab qayturghanliqini bildürdi.

5 ‏- Iyul ürümchi weqesige shahid bolghuchilardin ‏- chet'elge qéchip chiqqanlardin igiligen melumatlargha asasen d u q tetqiqat merkizi yekün chiqirip, xitayning 5 ‏- iyul ürümchi weqeside élip barghan qoralliq qirghinchiliqni yoshurush üchün, dunya jama'etchilikining diqqitini bashqa nuqtigha burash, xitay köchmenlirining hakimyetke bolghan qollishini téximu kücheytish we ürümchide élip bériwatqan qattiq basturush herikitining da'irisini yenimu kéngeytish üchün siyasiy desmayige ige bolushni meqset qilghanliqini bildürmekte.

D u q tetqiqat merkizining re'isi ümid agahi ependi bu heqtiki köz qarashlirini otturigha qoydi.

D u q tetqiqat merkizining re'isi ümid agahi ependi, hazirgha qeder yingne sanchish weqesi munasiwiti bilen öltürülgen, tutqun qilin'ghan we éghir qamaq jazalirigha höküm qilin'ghanlarning hemmisining asasen Uyghur ikenlikini, xitayning Uyghurlar zich olturaqlashqan xoten, qeshqer, turpan, aqsu wilayetlirinimu, yingne sanchish weqesi körülgen nuqtiliq jaylar dep élan qilip, bu jaylarda Uyghurlarni tutqun qilish herikitini kücheytkenlikini bildürdi.

D u q tetqiqat merkizining re'isi ümid agahi ependi yene, xitayning "yingne sanchish" weqesini bahane qilip turup tutqun qilghan we éghir qamaq jazasigha höküm qilin'ghanlarning emeliyette yingne sanchish weqesi bilen héchqandaq alaqisi yoq ikenlikini bildürdi.

D u q tetqiqat merkizi yene, xitayning atalmish "yingne sanchish" weqesini ijad qilish arqiliq bu weqeni dölet ichi sirtidiki milliy bölgünchiler teripidin élip bérilghan dep élan qilip, ürümchide yashawatqan xitay köchmenliri arisi'ida hökümetke we aptonom rayonluq partkomning sékritari wang léchüen'ge qarshi kötürülgen chuqan sadalirini bésiqturush meqsitini ishqa ashurughanliqini, netijide xitay köchmenliri hujum nishanini yene Uyghurlargha qaratqanliqini bildürdi.

9 ‏- Ayning 3 ‏- küni yingne sanchish weqesini bahane qilip, ürümchide kochigha namayishqa chiqqan xitay köchmenliri aldigha uchrighan Uyghurgha hujum qilip, 5 neper Uyghurni urup öltürgen, 14 neper Uyghurni éghir yarilandurghan.

D u q tetqiqat merkizining tekshürüshlirige qarighanda, yingne sanchish weqesi munasiwiti bilen hazirgha qeder 75 kishi qolgha élin'ghan bolup, ularning ichide 7 Uyghur üstidin höküm élan qilin'ghan.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.