B d t kishilik hoquq komitéti xitaydiki ediliye séstimisini tenqidlidi

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki tepsili melumati
• Download story audio

B d t kishilik hoquq komitéti xalighanche tutqun qilishqa qarshi xizmet guruppisi ötken yili sintebirde xitayni ziyaret qilghandin kéyinki bayqashliri asasida, xitaydiki ediliye sistémisi heqqide mexsus doklat élan qildi.

Doklatta körsitilishiche, xitayda puqralarni xalighanche tutqun qilish ehwalliri yenila éghir bolmaqta. B d t kishilik hoquq komitéti xalighanche tutqun qilishqa qarshi xizmet guruppisi 1997 - yili öktebirde tünji qétim xitayni ziyaret qilghan bolup, shundin béri, xitaydiki ediliye organliri puqralarning kishilik hoquqini qoghdash jehette tüpki özgirish yasimighan.

Doklatta éytilishiche, xitay ediliye organliri "emgek bilen özgertish" tüzümidin paydilinip, puqralarni héchqandaq sotlimastinla türmige tashlaydiken. Xitayning jinayi ishlar qanunida yene éniqlimisi ghuwa sözlükler bar iken. Mesilen: "dölet bixeterlikige tehdid sélish", "jem'iyet tertibini qalaymiqan qilish" qatarliq sözlerning éniqlimisi bekla keng bolup, bundaq sözlüklerdin paydilinip, öz siyasiy we diniy erkinlikini ipadiligen puqralarni jazalashqa bolmaydiken.

Birleshken döletler teshkilatining doklati heqqide xitay hökümitining inkasini élish üchün, xitayning amérikida turushluq bash elchixanisigha téléfon qilghinimizda, chu famililik bayanatchi xadim waqtining yoqliqini bildürüp, ziyaritimizni qubul qilmidi.

Sotlanmay turup jazalinidu

Jinayi ishlar qanuniy jehettiki yene bir endishimiz, xitayda sot musteqil bolmighachqa, sotchilar höküm chiqirishta türlük siyasiy bésimlarning tesirige uchraydu.

Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliridin bolghan xelq'ara kechürüm teshkilatining sherqiy jenubiy asiya ishlirigha mes'ul xadimi mark elisin, xitaydiki edliye sistémisidin özlirining uzundin buyan endishe qilip kéliwatqanliqini bildürüp, mundaq dédi:

" Biz xitayda kishilerning adaletsiz sotliniwatqanliqi heqqide nurghun dilolarni tapshurup éliwatimiz. Nurghun kishiler sotlanmayla, saqchilar we yaki bashqa hökümet tarmaqliri teripidin emgek bilen özgertish lagirigha tashliniwatidu. Shunga, emgek bilen özgertish sistémisi b d t xalighanche tutqun qilishqa qarshi xizmet guruppisining doklatida alahide tekitlen'gen. Biz xelq'ara kishilik hoquq ölchemlirige xilap bolghan emgek bilen özgertish séstimisini bikar qilishni telep qilip kéliwatimiz. Xitay hökümiti bu sistémini islah qilidighanliqini bildüriwatidu. Emma, biz bu sistémining qachan , qandaq shekilde islah qilinidighanliqini bilmeymiz. Jinayi ishlar qanuniy jehettiki yene bir endishimiz, xitayda sot musteqil bolmighachqa, sotchilar höküm chiqirishta türlük siyasiy bésimlarning tesirige uchraydu. Bolupmu pa'aliyetchilerni sotlighanda öz aldigha höküm chiqiralmaydu. Buningdin srt, mehbuslar a'ilidikiliri we adwukatliri bilen derhal uchrishalmighachqa, ularning sotlanmay turupla her xil qiyin - qistaqlargha uchrash ihtimalliqi köp bolidu.

Wediside turmasliq

Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitétining doklatida, xitay emeldarlirining b d t xadimlirining ötken yili 9 – ayda, tibetning türmiside tekshürüsh élip bérishigha dexli terüz yetküzgenlikidin narazi bolghanliqini bildürgen. Doklatta éytilishiche, xitay hökümiti b d t xadimlirining erkin halda tekshürüsh élip bérishigha qoshulghan. Biraq b d t xadimliri tibettiki bir türmidiki mehbuslarni ziyaret qilishni telep qilghinida, xitay türme xadimliri ularni bir qisim mehbuslar bilen uchrashturmighan.

Uyghur élide ehwal éghir

Xelq'ara jem'iyet xitay hökümitining tibettiki siyasiy we diniy öktichilerni da'im türmige tashlaydighanliqini eyiblep kelmekte idi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining xadimi mark elisin, tibetke oxshashla Uyghur élidiki kishilik hoquq weziyitiningmu intayin nacharliqini bildürüp, mundaq dédi:

"Uyghur élide basturush éghir bolghanliqi üchün, Uyghur élidin uchur almaq intayin tes. Biz igiligen bezi dilolargha qarighanda, kishiler peqet Uyghur élidiki kishilik hoquq weziyiti heqqide chet'elge uchur yetküzgenliki üchünla tutqun qiliniwatidu. Mesilen, abdughéni memtimin isimlik muxbir hazir türmide yétiwatidu. U peqet Uyghur élidiki xizmet tépishta kemsitilishtek kishilik hoquq depsendichilikliri heqqide chet'elge uchur yetküzüshke tirishqan. Xitay hökümiti peqet mushundaq söz erkinlikini qoghlashqan yaki tinchliq bilen öz pikrini otturigha qoymaqchi bolghan Uyghurlarnimu tutqun qiliwatidu.

B d t ning teklip-pikirliri

B d t kishilik hoquq komitéti doklatida shundaqla, xitay hökümitining 1998 - yili b d tning xelq'ara siyasiy we puqralar hoquqi ehdinamisigha qol qoyghanliqini, ötken yili bolsa kishilik hoquqni qoghdashni asasiy qanun'gha kirgüzgenlikini qarshi alidighanliqini bildürgen. Doklatta ular yene, xitay hökümitige puqralirining kishilik hoquqini téximu yaxshi qoghdash heqqide bir yürüsh teklip- pikirlerni bergen. Buning ichide, emgek bilen özgertish séstimisini éslah qilish, qolgha élish buyruqini choqum sottin chüshürüsh, birsini iradisige xilap halda nérwa késeller doxturxanisigha ewetkende, choqum qanun boyiche bir terep qilish, kishilerni diniy, siyasiy qarashliri üchün jazalimasliq, jinayi ishlar qanunidiki éniqlimisi ghuwa bolghan sözlerni ishletmeslik qatarliqlarni öz ichige alidu.

B d t kishilik hoquq komitéti xalighanche tutqun qilishqa qarshi xizmet guruppisining élan qilghan bu doklati yéqinda xitaydiki kishilik hoquq heqqide élan qilin'ghan doklatlarning biri. Xitay hökümiti xelq'aradiki iqtisadiy we siyasiy tesir küchini ashurush üchün, xelq'ara bilen bolghan hemkarliqni kücheytmekte. Bir qisim analizchilar, xitayning kishilik hoquq mesilisidimu xelq'ara bilen qedemmu- qedem hemkarlishiwatqanliqini bildürüp, xitay hökümitining b d t xadimlirining ziyaritini qubul qilishi buning bir ipadisi dep qarimaqta.

Amérika Uyghur jem'iyitining bash katipi alim séyitof ependi, b d t xadimlirining xitayni ziyaret qilishining xitaydiki kishilik hoquq weziyitini ilgiri sürüshte ehmiyetlik ikenlikini bildürdi. (Arzu)