Нефит вә тәбиий газларни пилансиз қезиш екологийилик бузғунчилиқ елип кәлмәктә

• Мухбиримиз үмидварниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Оттура асия районидики каспи деңизини чөридигән енергийә бәлвеғи билән тутишидиған қазақистан билән түркмәнистан мол енергийә мәнбәсигә игә болуп, бу дөләтләр нөвәттә, оттура асия районидила әмәс бәлки, дуня бойичә әң көп нефит вә тәбиий газ екиспорт қилидиған дөләтләр қатариға киргән. Мәзкур икки мәмликәт ғәрбий линийидә русийигә өз енергийилирини екиспорт қилса, шәрқ тәрәптә хитай билән келишим түзүп, хитайни нефит билән тәминләшкә башлиған шуниңдәк газ турубиси ятқузуп, кәң көләмдә хитайға тәбиий газ екиспорт қилишқа тәрәддут қилмақта.

Нефит вә тәбиий газ елишниң көпийиши, һайван вә өсүмлүкләр һәм аһалиниң саламәтликигә нисбәтән тәһдидтур

Қазақистан президенти нурсултан назарбайеф болса, йеқин кәлгүсидә қазақистанни дуня бойичә иқтисадий тәрәққи қилған 50 дөләт қатариға киргүзидиғанлиқини җакарлиған. Ваһаләнки, оттура асия мәмликәтлириниң енергийә мәнбәлирини мундақ көпләп ечишниң районниң екологийисигә тәһдит пәйда қиливатқанлиқи екологийә мутәхәссислири тәрипидин тәнқидкә учримақта . Бу җәһәттә түркмәнистан көрүнәрлик болуп, униң нефит-химийә санаитини күчәп раваҗландуруши билән районниң екологийисини һидрокарбонат чиқиндилири билән зәһәрләватқанлиқи наразилиқларни кәлтүрүп чиқармақта.

А қ ш ға җайлашқан, нефит вә газ ишләп чиқиришта ашкарилиққа үндигүчи хәлқаралиқ " нефит җавабкарлиқи " тәшкилати оттура асия райониниң нефит вә тәбиий газ санаити нәтиҗисидә келип чиқиватқан екологийилик мәсилилиригә узундин буян диққәт қилип келиватқан болуп, америка авази радиосиниң зияритини қобул қилған мәзкур тәшкилат вәкили кейт воттерс " ғәрб ширкәтлири әлвәттә, көпрәк йеқилғу елишни, чоңрақ сәрмайә киргүзүшни халайду. Бирақ, каспи деңизидики екологийилик вәзийәт бундақ бесим түпәйлидин зор зиян тартмақта, шу сәвәбтин хәлқләрни һушяр болушқа вә байлиқни дәп тәбиәтни бузмаслиққа дәвәт қилимиз" дәйду.

Воттерсниң қаришичә, каспи деңизи көпләп нефит қезиливатқан җай болуп, бу әһвал каспи деңизниң екологийисигә еғир зиян салмақта. Һазир бу йәрдин елиниватқан нефит вә тәбиий газ сәвәбидин йүзлигән хилдики һайванлар, йүзлигән хилдики өсүмлүкләргә зәрәр йәтмәктә, район аһалисиму екологийилик булғиниш түпәйлидин җиддий кесәлликләргә дучар болмақта, әгәр нефит вә тәбиий газ елиш һәссиси қанчә ашса, һайван, өсүмлүкләрниң қирилиши вә аһалиниң саламәтликиму охшашла еғир тәһдиткә йүзлиниду.

Қуруп кетиватқан арал көли

Каспи деңизидин башқа йәнә арал көлиму оттура асия районидики екологийилик муһити әң еғир булғанған җай болуп, арал көли охшашла түркмәнистан, өзбекистан вә қазақистан билән тутишидиған йәргә җайлашқан . Арал көли мәзкур мәмликәтләрниң нефит вә тәбиий газларни көпләп ечишидин келип чиққан екологийилик һуҗумға учриған иди. Шу сәвәбтин һәм башқа түрлүк тәбиәт һадисилири түпәйлидин деңиз кәбий бу чоң көл қуруп, кичикләп кәткән һәмдә нурғунлиған екологийилик мәсилиләрни кәлтүрүп чиқарған.

Тупрақ җуғрапийиси, җүмлидин тупрақларниң қумлишиш мәсилилири тәтқиқатчиси доктор мухтәр чоңниң қаришичә, арал көли вә каспи деңизиниң әтрапи дуч кәлгән екологийилик мәсилиләр енергийә байлиқлирини көпләп ечишни өз ичигә алған түрлүк сәвәбләрдин келип чиққан. Әлвәттә, бу йәрдә һава килимати, су вә тупрақниң қурғақлишиши қатарлиқ мәсилиләрму мәвҗут.

Көзәткүчиләрниң қаришичә, каспи деңизиниң екологийисини бузуватқан дөләтләр түркмәнистандин башқа иран, әзәрбәйҗан, русийә вә қазақистанлар болуп, каспи деңизи вә каспи деңизи әтрапидики һаятлиқни, екологийини асраш буларниң ортақ бурчидур.

А қ ш ға җайлашқан, нефит вә газ ишләп чиқириш пиланлирини ашкарилиққа үндигүчи хәлқара тәшкилат " нефит җавабкарлиқи" тәшкилатиниң вәкили воттер ханимниң қарашлириға таянғанда, енергийә ширкәтлири бир мәмликәткә кириштин илгири шәртнамиләр түзиду. Бирақ бу шәртнамидики шәртләр пуқраларға ашкара болмайду. Шуңа мәзкур тәшкилат ғәрб ширкәтлирини өзлириниң оттура асиядики бу дөләтләр билән түзгән енергийә шәртнамилирини ашкарилишини, екологийә билән мунасивәтлик барлиқ мәлуматларни ашкарилашни тәләп қилидикән.

Уйғур елиниң екологийисиму охшашла бузғунчилиққа учримақта

Һазир уйғур елиниң тарим вадиси хитайниң әң чоң вә муһим енергийә базисиға айланған болуп, хитай ширкәтлири тарим вадисида тәбиий газ вә нефит елиш ишлирини йеқинқи йиллардин буян техиму җиддийләштүргән. Илгири -кейин бир қанчә тәбиий газлиқ ечилған болуп, еришилгән тәбиий газлар тарим -шаңхәй тәбиий газ турубиси арқилиқ шаңхәйни өз ичигә алған ичкири хитай шәһәрлиригә тошулмақта. Ундақта, күнсайин җиддийләштүриливатқан енергийә қезиш ишлири вә тез сүрәттә раваҗландуриливатқан һәм кеңәйтиливатқан нефит-химийә санаити уйғур елиниң екологийисигә қандақ бузғунчилиқларни елип келиши мумкин? дегән суалниң қоюлуши тәбиий. Узун йиллар елип берилған ядро синиқиниң тарим вадисиниң екологийисигә сәлбий тәсир елип кәлгинигә охшаш, әмдики тәбиий байлиқлар җүмлидин енергийә байлиқлирини қалаймиқан вә пиландин сирт қезишниң тарим вадисиға охшашла каспи, вә арал көли дуч кәлгән қисмәтләрни ата қилиши мумкин, тарихий китабларда шунчә чоң көл дәп тәрипләнгән лопнор көлиниң 20-әсирниң иккинчи йеримиға кәлгәндә қуруп кетишиниң сәвәби зади немә?

Доктор мухтәр чоңниң қаришичә, әлвәттә, тарим вадисиниң екологийисигә тәһдит елип келиватқан амиллар көп хил болуп, су записи йетәрсиз әһвал астида тарим вадисида көпләп йәр ечиш үчүн су ишлитиш һәмдә нефит елиш үчүнму көпләп су ишлитишму муһим сәвәбтур. Доктор мухтар чоңниң қаришичә, һазир тарим вадисиниң қумлишиши еғир болуп, қумлуқлар кеңәймәктә, дәря - көлләр қуримақта. Тәбиәт бундақ бесимни көтүрәлмәйду. Чүнки, екологийилик тәңпуңсизлиқниң алдини алмиғанда кәлгүсидә тарим вадисидики әң еғир мәсилиләргә дуч келиду.

Хитайниң йеқинқи йиллардин буян тарим вадисида илгирикидин бәкрәк җиддий елип бериватқан енергийә байлиқлирини ечиш һәрикәтлири тарим вадисиниң екологийилик муһитиға йәнә қандақ сәлбий тәсирләрни елип келиши мумкин? әлвәттә, бу суаллар пат йеқинда хәлқара екологийә көзәткүчилириниң диққитидин орун елиши мумкин. (Үмидвар)