Néfit we tebi'iy gazlarni pilansiz qézish ékologiyilik buzghunchiliq élip kelmekte

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Ottura asiya rayonidiki kaspi déngizini chöridigen énérgiye belwéghi bilen tutishidighan qazaqistan bilen türkmenistan mol énérgiye menbesige ige bolup, bu döletler nöwette, ottura asiya rayonidila emes belki, dunya boyiche eng köp néfit we tebi'iy gaz ékisport qilidighan döletler qatarigha kirgen. Mezkur ikki memliket gherbiy liniyide rusiyige öz énérgiyilirini ékisport qilsa, sherq terepte xitay bilen kélishim tüzüp, xitayni néfit bilen teminleshke bashlighan shuningdek gaz turubisi yatquzup, keng kölemde xitaygha tebi'iy gaz ékisport qilishqa tereddut qilmaqta.

Néfit we tebi'iy gaz élishning köpiyishi, haywan we ösümlükler hem ahalining salametlikige nisbeten tehdidtur

Qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf bolsa, yéqin kelgüside qazaqistanni dunya boyiche iqtisadiy tereqqi qilghan 50 dölet qatarigha kirgüzidighanliqini jakarlighan. Wahalenki, ottura asiya memliketlirining énérgiye menbelirini mundaq köplep échishning rayonning ékologiyisige tehdit peyda qiliwatqanliqi ékologiye mutexessisliri teripidin tenqidke uchrimaqta . Bu jehette türkmenistan körünerlik bolup, uning néfit-ximiye sana'itini küchep rawajlandurushi bilen rayonning ékologiyisini hidrokarbonat chiqindiliri bilen zeherlewatqanliqi naraziliqlarni keltürüp chiqarmaqta.

A q sh gha jaylashqan, néfit we gaz ishlep chiqirishta ashkariliqqa ündigüchi xelq'araliq " néfit jawabkarliqi " teshkilati ottura asiya rayonining néfit we tebi'iy gaz sana'iti netijiside kélip chiqiwatqan ékologiyilik mesililirige uzundin buyan diqqet qilip kéliwatqan bolup, amérika awazi radi'osining ziyaritini qobul qilghan mezkur teshkilat wekili kéyt wottérs " gherb shirketliri elwette, köprek yéqilghu élishni, chongraq sermaye kirgüzüshni xalaydu. Biraq, kaspi déngizidiki ékologiyilik weziyet bundaq bésim tüpeylidin zor ziyan tartmaqta, shu sewebtin xelqlerni hushyar bolushqa we bayliqni dep tebi'etni buzmasliqqa dewet qilimiz" deydu.

Wottérsning qarishiche, kaspi déngizi köplep néfit qéziliwatqan jay bolup, bu ehwal kaspi déngizning ékologiyisige éghir ziyan salmaqta. Hazir bu yerdin éliniwatqan néfit we tebi'iy gaz sewebidin yüzligen xildiki haywanlar, yüzligen xildiki ösümlüklerge zerer yetmekte, rayon ahalisimu ékologiyilik bulghinish tüpeylidin jiddiy késelliklerge duchar bolmaqta, eger néfit we tebi'iy gaz élish hessisi qanche ashsa, haywan, ösümlüklerning qirilishi we ahalining salametlikimu oxshashla éghir tehditke yüzlinidu.

Qurup kétiwatqan aral köli

Kaspi déngizidin bashqa yene aral kölimu ottura asiya rayonidiki ékologiyilik muhiti eng éghir bulghan'ghan jay bolup, aral köli oxshashla türkmenistan, özbékistan we qazaqistan bilen tutishidighan yerge jaylashqan . Aral köli mezkur memliketlerning néfit we tebi'iy gazlarni köplep échishidin kélip chiqqan ékologiyilik hujumgha uchrighan idi. Shu sewebtin hem bashqa türlük tebi'et hadisiliri tüpeylidin déngiz kebiy bu chong köl qurup, kichiklep ketken hemde nurghunlighan ékologiyilik mesililerni keltürüp chiqarghan.

Tupraq jughrapiyisi, jümlidin tupraqlarning qumlishish mesililiri tetqiqatchisi doktor muxter chongning qarishiche, aral köli we kaspi déngizining etrapi duch kelgen ékologiyilik mesililer énérgiye bayliqlirini köplep échishni öz ichige alghan türlük seweblerdin kélip chiqqan. Elwette, bu yerde hawa kilimati, su we tupraqning qurghaqlishishi qatarliq mesililermu mewjut.

Közetküchilerning qarishiche, kaspi déngizining ékologiyisini buzuwatqan döletler türkmenistandin bashqa iran, ezerbeyjan, rusiye we qazaqistanlar bolup, kaspi déngizi we kaspi déngizi etrapidiki hayatliqni, ékologiyini asrash bularning ortaq burchidur.

A q sh gha jaylashqan, néfit we gaz ishlep chiqirish pilanlirini ashkariliqqa ündigüchi xelq'ara teshkilat " néfit jawabkarliqi" teshkilatining wekili wottér xanimning qarashlirigha tayan'ghanda, énérgiye shirketliri bir memliketke kirishtin ilgiri shertnamiler tüzidu. Biraq bu shertnamidiki shertler puqralargha ashkara bolmaydu. Shunga mezkur teshkilat gherb shirketlirini özlirining ottura asiyadiki bu döletler bilen tüzgen énérgiye shertnamilirini ashkarilishini, ékologiye bilen munasiwetlik barliq melumatlarni ashkarilashni telep qilidiken.

Uyghur élining ékologiyisimu oxshashla buzghunchiliqqa uchrimaqta

Hazir Uyghur élining tarim wadisi xitayning eng chong we muhim énérgiye bazisigha aylan'ghan bolup, xitay shirketliri tarim wadisida tebi'iy gaz we néfit élish ishlirini yéqinqi yillardin buyan téximu jiddiyleshtürgen. Ilgiri -kéyin bir qanche tebi'iy gazliq échilghan bolup, érishilgen tebi'iy gazlar tarim -shangxey tebi'iy gaz turubisi arqiliq shangxeyni öz ichige alghan ichkiri xitay sheherlirige toshulmaqta. Undaqta, künsayin jiddiyleshtüriliwatqan énérgiye qézish ishliri we téz sür'ette rawajlanduriliwatqan hem kéngeytiliwatqan néfit-ximiye sana'iti Uyghur élining ékologiyisige qandaq buzghunchiliqlarni élip kélishi mumkin? dégen su'alning qoyulushi tebi'iy. Uzun yillar élip bérilghan yadro siniqining tarim wadisining ékologiyisige selbiy tesir élip kelginige oxshash, emdiki tebi'iy bayliqlar jümlidin énérgiye bayliqlirini qalaymiqan we pilandin sirt qézishning tarim wadisigha oxshashla kaspi, we aral köli duch kelgen qismetlerni ata qilishi mumkin, tarixiy kitablarda shunche chong köl dep teriplen'gen lopnor kölining 20-esirning ikkinchi yérimigha kelgende qurup kétishining sewebi zadi néme?

Doktor muxter chongning qarishiche, elwette, tarim wadisining ékologiyisige tehdit élip kéliwatqan amillar köp xil bolup, su zapisi yétersiz ehwal astida tarim wadisida köplep yer échish üchün su ishlitish hemde néfit élish üchünmu köplep su ishlitishmu muhim sewebtur. Doktor muxtar chongning qarishiche, hazir tarim wadisining qumlishishi éghir bolup, qumluqlar kéngeymekte, derya - köller qurimaqta. Tebi'et bundaq bésimni kötürelmeydu. Chünki, ékologiyilik tengpungsizliqning aldini almighanda kelgüside tarim wadisidiki eng éghir mesililerge duch kélidu.

Xitayning yéqinqi yillardin buyan tarim wadisida ilgirikidin bekrek jiddiy élip bériwatqan énérgiye bayliqlirini échish heriketliri tarim wadisining ékologiyilik muhitigha yene qandaq selbiy tesirlerni élip kélishi mumkin? elwette, bu su'allar pat yéqinda xelq'ara ékologiye közetküchilirining diqqitidin orun élishi mumkin. (Ümidwar)