Amérika awam palatasi xitay türmiliridiki mejburiy emgekni eyibleydighan qarar maqullidi

• Muxbirimiz peridening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2005-Yili 30-öktebir küni türme xadimi shi'endiki bir mehbuslar kiyim –kéchek zawutida nazaret qilmaqta. AFP

"Emgek bilen özgertish" xitayning barliq mehbuslargha mejburiy élip baridighan emgek bilen özgertish tüzümi. Bu, maw zédong dewridin qalghan mehsulat bolsimu, lékin hazirmu yenila xitay hökümitining hakimiyet aparatidiki muhim bir terkip bolup saqlanmaqta . "Emgek bilen özgertish" adette xitayning türmiliri, emgek bilen terbiyilesh orunliri we nazaretxana qatarliq jinayetchiler we jinayiti bar dep guman qilghuchilarni solaydighan jaylarda élip bérilidu.

Xitay hökümiti gerche xelq'ara obrazini nezerde tutup, hazir "emgek bilen özgertish" dégen atalghuni ishlitishni toxtatqan bolsimu, lékin bu "emgek bilen özgertish" tüzümi yenila mewjut bolup turmaqta.

Xelq'ara bazardiki bir qisim xitay mallirigha xorlan'ghan mehbuslarning emgiki singgen

Amérikidiki kishilik hoquq teshkilati bolghan "emgek bilen özgertish fondi jem'iyiti" tor bétide, xitayning emgek bilen özgertish tüzümini yolgha qoyushta ikki xil meqsiti bar dep körsetken. Biri, mehbuslarni hökümetning heq bermeydighan emgek küchi menbesi qiliwélish. Yene birsi, mejburiy emgek arqiliq mehbuslarning idiyisini özgertish.

Mezkur "emgek bilen özgertish qarar layihisi" awam palatasida 413 awazning qoshulushi we 1 awazning qarshi chiqishi bilen maqulluqtin ötti. Amérika awam palata ezasi wirjiniye shtatining jumhuriyetchi wekili frenk wolf bu layihini teshebbus qilghuchilarning biri. U "erkin asiya radi'osi" ning ziyaritini qobul qilip, bu layihe heqqide toxtilip mundaq dédi:

"Xitayning xelq'ara bazargha éksport qiliwatqan bir qisim mehsulatlirini, xitayning emgek bilen özgertish lagirliridiki ozuqluq yétishmigen we xorlan'ghan mehbuslar yasighan. Bu bir esheddiy ehwal. Shunga biz buninggha muwapiq tedbir qollinishimiz kérek dep oyliduq".

Xelq'ara qanun'gha we xelq'ara emgek ölchimige xilap

Xitaydiki türmilerning köpi ikki xil isim bilen atilidu. Biri, türme, emgek bilen özgertish orni we nazaretxane dégendek bolsa, yene birsi, rézinka zawuti, palani kömür kan dégen'ge oxshash karxana isimliri bilen atalghan. Bu yerdiki mehbuslar rézinka ayaqlarni we plastik güllerni yasashdin tartip, hetta kan qézish ishlirighimu sélinidu. Shundaqla ular ishlepchiqarghan mehsulatlarning köp qismi chet'ellerge éksport qilinidu.

Amérika dölet mejlisidiki köp qisim parlamént ezaliri birdek, türmidiki jinayetchilerge mehsulat ishlepchiqarghuzushning, xelq'ara qanun'gha we xelq'ara emgek ölchimige xilap ikenlikini bildürdi. Shundaqla ular yene, bundaq qilishni bir adaletsiz soda usuli dep qaridi.

Amérika dölet mejlisining xitayning emgek bilen özgertish tüzümini eyiblishidiki yene bir seweb, xitay hökümitining bu tüzümdin paydilinip, siyasiy öktichilerni we diniy erbaplarni basturiwatqanliqi boldi. Parlamént ezasi frenk wolf bu heqte mundaq dédi:

"Xitay hökümiti hazir diniy erkinlikni terghip qilghuchi xristi'anlarni, buddistlarni we musulmanlarni basturiwatidu. Ular hetta ölgen mehbuslarning organlirini sétish bilenmu shoghulliniwatidu. Mesilen siz 50 nechche ming dollar xejlisingiz, ular sizning qéningizni tekshüridu. Andin türmidin ölüm jazasi bérilgen birsini tépip, shuni atidu. Shuning bilen siz bir adem börikige érisheleysiz".

Bezi dangliq markilardimu mehbuslarning emgiki bar

Emgek bilen özgertish xitayning hemme yéride omumlashqan bolup, buning qatarida Uyghur élidimu bu ehwal yenila mewjut bolup turmaqta. Ataqliq Uyghur pa'aliyetchisi rabiye qadir bu munasiwet bilen radi'omizning ziyaritini qobul qilip, özining türmidiki waqtida körgenlirini éytip berdi.

Rabiye xanimning éytip bérishiche yene, türmidiki mehbuslar ishlepchiqarghan mehsulatlarning köpchiliki dangliq markiliq nersiler bolup, bular hetta chet'ellergiche éksport qilinidiken.

Amérika terep jiddi pozitsiye tutushi kérek

Xitaydiki emgek bilen özgertish ehwalini amérika we bashqa gherb ellirige tonushturushta köp rol oynighan "emgek bilen özgertish fondi jem'iyiti" ning mes'uli wu xongda erkin asiya radi'osigha bergen melumatida , xitayda "emgek bilen özgertish" mewjut bolupla turidiken, u halda xitayda démokratiye bolmaydighanliqini éytti.

"Emgek bilen özgertishning özi bu döletning asasiy tüzülmisige wekil qilidu. Meyli bu döletning hazirqi iqtisad we sodisi qanchilik tereqqiy qilsun, bu yerde "emgek bilen özgertish" mewjutla bolghandikin, bu dölet, démokratik, erkin dölet emes. Chünki erkinlik bilen "emgek bilen özgertish" teng mewjut bolup turalmaydu".

Xitaydiki "emgek bilen özgertish" ehwali 10 nechche yildin burunla amérikining diqqitini tartqan bolup, amérika hetta xitay bilen 1992 ‏- yili türmilerdiki emgek mesiliside mémorandum tüzgen idi. Kéyin 1994‏-yiligha kelgende ikki terep kéliship, xitay türmiliride ishlepchiqirilghan mehsulatlarni amérika bazirigha kirgüzüshni chekligen. Emma emeliyette bolsa, bu xildiki xitay mehsulatliri toxtimay amérikigha kirip keldi. Wu xongda bundaq bolushidiki ikki xil sewebni körsetti. Biri, xitay amérikini xitaygha bérip mehsulatlarning kélish menbesini tekshürüshke yol qoymighan. Yene biri bolsa, amérika terep buninggha jiddiy pozitsiye tutmighan.

Amérika dölet mejlisi chiqarghan bu qarar layihiside, xitayning emgek bilen özgertish tüzümini eyibleshtin sirt yene, amérika hökümitidin qanunni yaxshilashni we nöwettiki qanunni qaytidin közitip chiqip, türmilerde yasalghan mehsulatlarning amérikigha kirishini qet'iy chekleshni telep qilidu. (Peride)