Amérika tashqi ishlar ministirliqi xitaydiki diniy erkinlik heqqide doklat élan qildi


2004.09.15
powell_colin_200.gif

Amérika tashqi ishlar ministirliqi dimokratiye, insan hoqoqi we emgek bashqarmisi charshenbe küni élan qilghan yilliq doklatida, xitay hökümitining Uyghurlarning diniy erkinlikini dawamliq boghiwatqanliqini we ulargha diniy sewebtin ziyankeshlik qiliwatqanliqini ashkarilidi.

Xitay hökümitini térrorchiliqqa qarshi köreshtin chetnep kétiwatidu

Amérika tashqi ishlar ministiri kolin pawil charshenbe küni mezkür doklatni élan qilish munasiwiti bilen ötküzülgen muxbirlarni kütiwélish yighinida, Uyghur musulmanlirining mesilisi heqqide tuxtilip mundaq didi:

- Biz xelq'ara térrorchiliqqa qarshi köreshni qollaymiz. Biraq xitay hökümitini térrorchiliqqa qarshi köreshtin chetnep kétiwatqandek his qiliwatimiz. Ular tinch halda diniy wezipilirige emel qiliwatqan musulmanlarni basturiwatidu. Bezide musulmanlar hetta besh waq namaz ötigenliki we yaki meschitke barghanliqi üchünla " térrorchi " dep guman qiliniwatidu. Ularning qiliwatqini öz dinidiki emellerni bija keltürüshtin bashqa nerse emes. Biz pütün dunyada musulmanlargha yardem bérish üchün térishiwatimiz. Uyghur musulmanliri bularning biri. Emeldarlirimiz xitay hökümiti bilen bu mesile heqqide söhbet ötküzüsh üchün shinjanggha barghinida, u yerdiki mesjitlerge " 18 yashtin töwenlerning kirishige yol qoyulmaydu" digen xet yézilghan taxta ésilghan. Xitay hökümiti gerche bu siyasitini özgertidighanliqi heqqide manga wede qilghan bolsimu, emiliyette bu shinjangda emelge ashmidi.

Xitaydiki diniy erkinlik weziyiti ötken yili intayin nachar bolghan

Amérika tashqi ishlar ministirliqi doklatida, xitaydiki diniy erkinlik weziyitining ötken yili jeryanida yenila intayin nachar bolghanliqini bildürdi. Doklatta" gerche xitayning asasiy qanunida diniy erkinlikke kapaletlik qilish belgilen'gen bolsimu, emma xitay hökümiti diniy pa'aliyetlerni hökümetning bashqurushi astidiki organlar we ibadet qilish orunliri arqiliq chekleydu" dep körsitilgen.

Mezkürdoklatta yene, " xitayning omomiy nopusi 1.3 Milyard bolup, xitay hökümiti élan qilghan istatistékilargha asaslan'ghanda, hazir xitayda din'gha étiqad qilghuchilarning omomiy sani 200 milyondin ashidu. Bularning ichide musulmanlar peqet 1.4% Ni igelleydu" diyilgen.

Doklatta iytilishiche, xitayning islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlar we tungganlargha qaratqan siyasiti alahide perqliq bolup, xitay hökümiti ningshiyadiki tungganlarning mesjid sélishigha yol qoysimu, emma Uyghurlarning mesjid sélishini qattiq chekligen. Buningdin sirt, Uyghurlarning diniy telim ـ terbiye élip bérishi we imamlarni terbiyilishini cheklepla qalmastin, hökümet xadimliri, oqutquchi- oqughuchilar we proféssorlarning diniy pa'aliyet élip bérishini men'i qilghan.

Doklatta tekitlinishiche, xitay hökümiti bolupmu 1997 - yilidiki " ghulja weqesi" din kiyin, diniy pa'aliyetlerni "bölgünchilik" heriketlirige chétip, Uyghur musulmanlirining diniy pa'aliyetlirini chekligen hemde diniy sorunlarni qattiq kontrol astigha alghan. Xitay hökümiti shundaqla milli musteqilliqni qollaydighan pa'aliyetler, atalmish "qanunsiz" diniy pa'aliyetler bilen zorawan térrorluq heriketlerni éniq perqlendürmey, teqwadar diniy zatlar we yaki tinch halda öz siyasi köz qarishini ipadiligen Uyghurlarni xalighanche tutup, solap jazalighan.

"Qanunsiz" diniy pa'aliyetler bilen zorawan térrorluq heriketler perqlendürmigen

Amérika tashqi ishlar ministirliqi doklatida yenimu ilgirligen halda xitay dölet ishlar komisari ismayil emetning 2002 - yili xitayning memliketlik xelq qurultiyida sözligen diniy étiqatni dölet menpe'etige buysundurush heqqidiki sözini neqil keltürüp, xitay hökümitining Uyghur élidiki diniy siyasitining mahiyitini körsütüp bergen.

Bashqa din muritlirining erkinlikinimu qattiq depsende qilinmaqta

Bu doklatta amérika tashqi ishlar ministirliqi yene, xitay hökümitining tibet buddistliri, xitay xiristyanliri, katolikliri, falün'gung muritlirining diniy erkinlikinimu oxshashla qattiq depsende qiliwatqanliqini bildürgen.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi doklatining axirqi qismida, amérika tashqi ishlarministirliki we amérikining xitaydiki her qaysi elchixana, konsolxanilirining xitay hökümitige bésim ishlitish we xitaydiki diniy pa'aliyetlerni qollash qatarliq wastilerni qollinip, xitay hökümitini puqralargha diniy erkinlik bérishke dewet qiliwatqanliqini körsetken.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi 1999 - yilidin boyan xitayni " alahide diqqet qilishqa tigishlik dölet" qatarigha kirgüzüp, xitay hökümitining diniy guruppilar we az sanliq milletlerge qaratqan kemsitishi we diniy basturushlirini qattiq eyiplep kelmekte. (Arzu)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.