Әркинлик сарийи: хитайда мустәбитлик түзүми демократийә тәрәққиятиға тосалғу болуватиду

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Дунядики әркин вә әркинлики йоқ мәмликәтләр. Photo source: freedomhouse.org

Америка әркинлик сарийи тәшкилати сәйшәнбә күни дунядики бир қисим истратегийилик муһим дөләтләрниң демократийә тәрәққият әһвалини тема қилған "өткәлдики дөләтләр" дегән мавзуда доклат елан қилип, хитайда мустәбитлик түзүмниң демократийә тәрәққиятиға тосалғу болуватқанлиқини билдүрди. Доклатта йәнә, хитай даирилириниң тибәт , уйғур или вә ички моңғуллардики сиясити тәнқидләнгән.

Әркинлик сарийиниң " өткәлдики дөләтләр" дегән мавзудики доклатида дунядики истратегийилик әһмийәткә игә 60 дөләтни хиянәтчиликкә қарши туруш әһвали, амминиң райи , һөкүмәтләрниң ишәнчилик дәриҗиси, қанун билән башқуруш вә пуқралар әркинлики қатарлиқ саһәләрдә баһалап чиққан болуп, юқириқи саһәләрдә ипадиси яхши дөләтләр 7 номур, ипадиси әң начар дөләтләргә 0 берилгән. Хитай бу саһәләрдә хатириси начар дөләтләр қатарида баһалинип, пуқралар әркинликидә 2.14 , амминиң райи вә һөкүмәтниң ишәнчилик дәриҗисидә 1.17, хиянәтчиликкә қарши туруш вә ашкарилиқ дәриҗисидә 2.49 Номур алди. "

Хитай көчмәнлири тибәт, уйғур или вә ички моңғулда иқтисади, сиясий вә мәдәнийәт һаятиниң пүтүн саһәлирини игиливалди"

Әркинлик сарийиниң доклатида қариғанда хитайниң юқириқи саһәләрдики илгирилишини 2005 ‏- йилға селиштурғанда наһайити аз дейишкә болиду. Әркинлик сарийиниң иҗраийә мудири җеннифер виндсор, сәйшәнбә күни вашингтонда доклат елан қилиш мунасивити билән өткүзгән ахбарат йиғинида , хитай дуч келиватқан зор мәсилиләрни алаһидә тилға алди.

Виндсорниң әскәртишичә, хитай рәһбәрлири муһит вәйранчилиқи "иҗтимаий бихәтәрлик ториниң" аҗизлиқи, қәрәллик аммивий саламәтлик кризиси вә аққунлар мәсилисигә дуч кәлмәктә. Лекин виндсор, хитай рәһбәрлириниң бу мәсилиләрни йеңиш ирадисигә гуман билән қарайдиғанлиқини әскәртип, "даириләрниң бу мәсилиләрни йеңиш ирадиси кишидә гуман пәйда қилиду. Бизниңчә бу сестима иқтисади җәһәттә һәрикәтчан болсиму, лекин сиясий рәһбәрлик пуқраларниң нәзиридә ишәнчлик әмәс "дәп көрсәтти. Виндсор, " хитай авам пуқралириниң" комунистик партийә рәһбәрликигә бурунқидәк үмидвар қаримайдиғанлиқини билдүрди. Әркинлик сарийиниң доклатида хитай пуқралириниң әркинлик әһвалиға 2.14 Номур берилгән.

Доклатниң бу қисимида хитай асасий қануни, хитай хәлқ җумһурийитидики пүтүн милләтләр тәң баравәр шундақла уларниң қануний һоқуқи вә мәнпәәти қоғдилидиғанлиқини тәкитлигән болсиму, лекин "хитай көчмәнлири ғәрбни ечиш сияситиниң сайисида тибәт, уйғур или вә ички моңғулға сәлдәк еқип кирип, бу йәрләрдә иқтисади, сиясий вә мәдәнийәт һаятиниң пүтүн саһәлирини игиливалди "дәйду.

" Уйғур вә тибәтләр мәдәнийәт җәһәттики йошурун ирқий тазилашқа дуч келиватиду "

Доклатта йәнә, бәзи чәтәллик тәнқидчиләрниң уйғур вә тибәтләр дуч келиватқан вәзийәтни мәдәнийәт җәһәттики йошурун " ирқий тазилаш " дәп тәнқид қиливатқанлиқини язди. Доклатта әскәртишичә, хитай һөкүмити 2004 ‏- йили кишилик һоқуқни һөрмәт қилиш вә қоғдашни асасий қанунға киргүзгән болсиму, лекин буни иҗра қилмайватиду.

Вашингтондики карниге хәлқара тинчлиқни илгири сүрүш оргининиң хитай тәтқиқат программиси мудири пей миншин, әркинликкә пәқәт 3 ‏- күчләр мәвҗүт болғандила капаләтлик қилғили болиду, дәп көрсәтти. У, "үчинчи күч дегинимиз өктичи сиясий партийиләр, мәтбуат вә аммивий пикир әркинлики, мустәқил әдлийә яки хәлқара өлчәмни өз ичигә алиду. Лекин хитай мәсилисидә 3 ‏- күчниң наһайити аҗиз яки мәвҗүт әмәслики еғир бир мәсилә болуп қалғанлиқини көрүвалалайсиз " дәйду. Әркинлик сарийи доклатта, хитай асас қануни һәққидә тохтилип, 1982 ‏- йили түзүлгән мәзкур қанунда шәхсләрниң кишилик һоқуқи әмәс, дөләтниң имтиязи, пуқраларниң мәҗбурийити вә мәсулийити көпрәк тилға елинғанлиқини, 2004 ‏- йили хитай асасий қанунниң 33 ‏- параграпиға "дөләт кишилик һоқуқни һөрмәт қилиду вә қоғдайду " дегән бир мадда киргүзүлгән болсиму, лекин бу маддиниң иҗра қилинмайватқанлиқини билдүрди.

"Әмгәк билән өзгәртиш түзүми асасий қанун, җинайи ишлар қануни, хәлқара пуқралар вә сиясий һәқләр әһдинамисиға хилап"

Америка калифорнийә университети хәлқара тәтқиқат пакултитиниң мудири там голд, әркинлик сарийиниң мәзкур доклатини тәйярлиған хитайшунасларниң биридур. Униң әскәртишичә, хитайниң йеза - шәһәрлиридә асасий қанундики һәқ - һоқуқини тәләп қилиш барғанчә кәскин түс алмақта шундақла қанунсиз түрмигә солаш вә тән җазасиға қарши әрзи - шикайәтләр көпәймәктә.

Там голд," буниңдин бир қанчә күн бурун, хитай кишилик һоқуқни қоғдиғучилар тәшкилати бейҗиңниң җәнубидики әрз - шикайәтчиләрни солайдиған бир алаһидә түрмә тоғрисида доклат елан қилип, бу түрмидә давагәрләрдин вәһшийләрчә өч елинидиғанлиқини ашкарилиди" дәп көрсәтти. Там голд йәнә , хитай сақчилириниң пуқраларни 4 йилға қәдәр әмгәк билән өзгәртиш лагирида тутуп туруш һоқуқи барлиқини илгири сүрди. Әркинлик сарийи доклатта, әмгәк билән өзгәртиш түзүмини тәнқидлигән болуп, хитай қанунчилириниң бу түзүмни " асасий қанун, җинайи ишлар қануни, хәлқара пуқралар вә сиясий һәқләр әһдинамисиға хилап " дәп қариғанлиқини тәкитлигән.

" Банкиларда партийә тәшкилати бар. Банка мудирлирини партийә тәйинләйду "

Карниге хәлқара тинчлиқни илгири сүрүш оргинидики пей миншин, хитай даирилириниң дуч кәлгән мәсилигә техника җәһәттинла тәдбир қоллинип, системиниң өзигә чеқилмайватқанлиқини билдүрди.

Пей миншин, хитай банка сестимисини мисалға елип, "банкиларда партийә тәшкилати бар. Банка мудирлирини партийә тәйинләйду вә йәрлик партийә рәһбири банкиниң конкрет қурулушларни мәбләғ билән тәминлишини тәләп қилалайду. Бу қурулуш пайда йәткүзмисиму, лекин банка әмәлдари уни мәбләғ билән тәминлиши керәк, тәминлимисә хизмитидин елиниши мумкин" дәп көрсәтти. Пей миншинниң әскәртишичә, хитай иқтисадиниң тәрәққияти хата йолға йитәкләнмәктә. У, "хитай иқтисадиниң ешиш нисбити ашуриветилмигән болуши мумкин" дәп қарайдиғанлиқини, лекин сападики ешиш иқтисадтики ешишқа йитишәлмәйватқанлиқини билдүрди. (Әркин)