Америка әрмәниләрниң "ирқий тазилаш" қа учриғанлиқ қарар лайиһиси мақуллиди

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Америка авам палата ташқи мунасивәтләр комитети чаршәнбә күни америка президенти буш вә түркийә даирилириниң қарши турушиға қаримай, 1 ‏- дуня уруши мәзгилидә османли дөлитиниң әрмәнләргә " ирқий тазилаш" елип барғанлиқини муәййәнләштүридиған қарар лайиһиси мақуллиди. Түркийә мәзкур қарар лайиһисиниң америка - түркийә мунасивәтлиригә еғир дәриҗидә тәсир көрситидиғанлиқини агаһландурмақта.

Қарар лаһийисиниң һөкүмәтни мәҗбурлаш күчи йоқ

Османли дөлитиниң1 ‏- дуня уруши мәзгилидә әрмәнләргә " ирқий тазилаш" елип барғанлиқини муәййәнләштүридиған қарар лайиһиси, америка авам палатаси ташқи мунасивәтләр комитетида 21 авазниң қарши туруши, 27 авазниң қоллиши билән мақуллинип, авам палата омумйиғининиң мақуллишиға сунулди. Лекин мәзкур қарар лайиһиси авам палатасиниң омуми йиғинида мақулланған һаләттиму, бу лайиһә буш һөкүмитини мәҗбурлаш күчигә игә чоқум иҗра қилишқа тегишлик лайиһә әмәс.

Бу қарар лайиһиси нәччә он йиллардин бери америка дөләт мәҗлисиниң әрмәнләр "ирқий тазилаш" лайиһисини мақуллиши үчүн паалийәт елип бериватқан америкидики әрмәни муһаҗирлар, тәшкилатлар вә дөләт мәҗлисидики әрмәни лобисиниң зор ғәлибиси, дәп қаралмақта.

Там лантос: " һесдашлиқимиз әндишимизни йеңиши керәк"

Авам палата ташқи мунасивәтләр комитетиниң рәиси там лантос, һазирға қәдәр әрмәни "ирқий тазилаш" қарар лайиһисини қоллимай келиватқан авам палата әзалириниң бири болсиму, лекин у бу қетим қарар лайиһисини қоллиди. Там лантос, ташқи мунасивәтләр комитетидики сөзидә " бизниң әрмәни хәлқиғә билдүрмәкчи болған һесдашлиқимиз, әгәр қарар лайиһиси мақулланса америка армийиси һазир төләватқан бәдәлдин еғир қурбан берип кетәрму, дәйдиған әндишидин үстүн туруши керәк " дәйду.

Бу лайиһә, османлиниң әрмәнләргә елип барған қирғинчилиқи"ирқий тазилаш әмәс, уруш дәвридики бастуруш һәрикити " дәп қарайдиған түркийиниң шиддәтлик тәнқидигә учриди. Түркийә президенти абдулла гүл чаршәнбә күни қарар лайиһисигә инкас қайтуруп, қарар лайиһисини"қобул қилғили болмайду " дәп көрсәтти. У, "әпсуски, америкидики бир қисим сиясәтчиләр көпчиликниң чақириқиға қулақ салмай, муһим нәрсиләрни йәнә бир қетим ички сиясәттики кичик һесабларға қурбан қиливәтти" дәйду.

Буш қарар лаһийисигә қарши турди

Түркийә, америкиниң шималий атлантик окян әһди тәшкилатидики бирдин - бир мусулман иттипақдиши болупла қалмай, у йәнә америка қиммәт қаришини қоллайдиған оттура шәрқтики йиганә мусулман демократик дөләт вә америкиниң террорчилиққа қарши күрәштики иттипақчиси иди. Бу сәвәбләр түпәйли президент буш вә америка ташқи ишлар министири кандилиза райис, қарар лайиһиси америкиниң түркийә билән болған мунасивити вә хәлқара террорчилиққа қарши туруш күришигә зиян салидиғанлиқини агаһландурған болсиму, лекин бу авам палата ташқи мунасивәтләр комитетиниң қарар лайиһисини мақуллишини тосиялмиди.

Президент буш қарар лайиһиси ташқи мунасивәтләр комитетида авазға қоюлуштин бир қанчә саәт бурун ақсарайда мухбирларни күтүвелип, "бу лайиһә тарихий қирғинчилиқларға қайтурулған тоғра инкас әмәс. Бу лайиһә америка - түркийә мунасивәтлиригә зор зиянларни елип келиду " дәп тәкитлигән. Буниң алдида ташқи ишлар министири кандилиза райис, қарар лайиһиси америкиниң оттура шәрқтики сияситигә зор қийинчилиқлар елип келидиғанлиқини әскәртип, "болупму америкиниң афғанистан вә ирақтики һәрикитидә муқимсиз амилларни пәйда қилиду " дәп көрсәткән иди.

" Әрмәнләр қирғинчилиқи" талаш тартиштики тарихий тема

Қарар лайиһиси явропа вә америкидики әрмәни муһаҗирлириниң алқиши һәм әрминийә президенти роберт кочириянниң қарши елишиға еришкән. Президент кочирян, "биз бу басқуч америкиниң ирқий тазилашни рәсмий етирап қилишиниң башланғучи болуп қелишини үмид қилимиз " деди.

Османли дөлити 1 ‏- дуня урушида шәрқий анатолийидики әрмәнләргә қарши "ирқий тазилаш" елип барғанмити, дегән мәсилидә тарихчиларниң вә мунасивәтлик тәрәпләрниң пикири охшаш әмәс. Америка милвакий университетиниң хәлқара мунасивәтләр доктор кандидати қилич қанат бу тоғрисида қаришини оттуриға қоюду.

Бәзи тарихчиларниң әскәртишичә, османлиларниң әрмәниләрни шәрқтики өлкиләргә көчүрүш һәрикитидә бир йерим милйон әрмәни өлгән болуши мумкин. Лекин түркийилик йәнә бәзи тарихчилар өлгән әрмәниләрниң санини 300 миң әтрапида, дәп пәрәз қилишмақта.

Америкиниң қарар лаһийиси түркләрни ғәзәпләндүрди

Мәзкур лайиһә, шималий ирақни база қилған курдистан ишчилар партийиси ( PKK ) рәһбәрликидики курд партизанлириниң түркийидә һәрбий нишанларға һуҗумни күчәйткән вә америка, түркийә армийисиниң шималий ирақтики PKK базилириға һәрбий һәрикәт қоллинишини қоллимай, өзини тутувелишқа үндәватқан мәзгилдә мақулланған болуп, бу түркийә мәтбуатлирида америкиға қарши кәйпиятни күчәйтивәтти.

Түркийә "вәтән" гезити бу һәқтики хәвиридә, қарар лайиһисини қоллиған 27 нәпәр авам палата әзасини " қапақбаш америкилиқлар", дәп әйиплисә, "һөрийәт" гезити, қарар лайиһисини "нәпрәт қануни", дәп тәнқид қилди. Түркийә ташқий ишлар министирлиқи болса америка авам палата ташқи мунасивәтләр комитетиниң тарих йезиш яки баһалаш салаһийити йоқлуқини илгири сүргән болуп, бу қарар түркийидә бәзи шәхсләр вә тәшкилатларниң америкиға қарши йиғилиш өткүзүшигә сәвәбчи болди.

Түркләр әрмәниләрниң төләм даваси қилишидин әнсирәйду

Түркийә җумһурийити османли харабилиқиниң үстигә қурулған дөләт болуп, хәлпилик түзүми 1920 ‏- йиллири бикар қилинған болсиму, лекин түркийә җумһурийити османлиларниң 1915 ‏- йили әрмәнләргә "ирқий тазилаш" елип барғанлиқини қәтий рәт қилип кәлмәктә вә бу мәсилигә наһайити сәзгүр муамилә қилмақта. Түркийә президенти абдулла гүл, әгәр америка әрмәни қарар лайиһисини қобул қилса, түркийә - америка мунасивитидә " еғир мәсилә" туғулидиғанлиқини тәкитлигән. Түркләрниң нәзиридә әрмәнләргә "ирқий тазилаш" елип берилғанлиқини тилға елиш түрк миллитини " һақарәт" қилғанлиқтур.

2006 ‏- Йили нобил әдәбият мукапатиға еришкән түркийилик язғучи орхан памук," османли дәвридә бир милйон әрмәни өлтүрүлди "дегәнлики үчүн "импирялистларниң күчүки", дәп әйибләнгән вә өлүм тәһдитигә учриған иди. Америка милвакий университетидики қилич қанат, түркләрниң әрмәнләр мәсилисигә наһайити сәзгүр муамилә қилиштики сәвәбләрни чүшәндүрди. Авам палатасиниң ташқи мунасивәтләр комитетидики әрмәни"ирқий тазилаш" лайиһисигә қарши биләт ташлиған әзалар, қарар лайиһиси америкиниң өз бурнини өзи кәскәнлик билән баравәр, дәп қарши турди. Җумһурийәтчи авам палата әзаси дән буртон," түркийә 50 йилдин бери бизниң райондики әң күчлүк иттипақдишимиз болуп кәлди. Мән немә үчүн өз бурнимизни өзимиз кесидиғанлиқимизни яки өз путимизға өзимиз оқ атидиғанлиқимизни чүшәнмидим " дәйду. (Әркин)