Хитайда әйдиз бимарлириниң көпийиш нисбити 30 % тин ашти

• Мухбиримиз әқидәниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бир аял шаңхәй шәһиридики бир әйдизниң алдини елиш тәшвиқат тахтисиниң алдидин өтмәктә. AFP

Хитай сәһийә даирилири 22 ‏- ноябир күни, уқтуруш елан қилип, мәмликәт бойичә әйдиз вируси билән юқумланғучилар саниниң көпәйгәнликини билдүрди.

Хитай орган мәтбуатлиридин шихуа агентлиқи, хитай сәһийә министирлиқиниң доклатини нәқил кәлтүрүп, пәқәт 2006 ‏-йили 10 ‏- айниң 31 ‏- күнигә қәдәр, мәмликәт бойичә әйдиз бимарлириниң сани 183 миң733 адәм көпәйгәнликини билдүрди.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати билән хитай сәһийә министирлиқиниң мөлчәрлишичә, 2005 ‏- йили 12 ‏- айда хитайда 650 миң адәм әйдиз вируси билән юқумланған болуп, булардин башқа йәнә нурғун адәмниң өзи аллиқачан әйдиз вируси билән юқумлинип болғанлиқинидин хәвири йоқ икән.

Хитай сәһийә министирлиқи йәнә, 2006 ‏- йили 1 ‏- айдин 10 ‏- айғичә болған арилиқта хитайда 12 миң 464 адәмниң әйдиз сәвәбидин һаятидин айрилғанлиқини билдүрди. Хитай сәһийә министирлиқи йәнә, өлгән 12 миң 464 адәмниң 37 % и зәһәрлик чекимлик сәвәбидин, 28 % бихәтәр болмиған җинсий мунасивәт сәвәбидин әйдизгә гириптар болғанлиқини тәкитлиди.

Хитайда әйдизниң ямриши 90 ‏- йилларда башланған болуп, хенән, шәнши вә әнхуй өлкилиридики қан сетип җан беқишқа мәҗбур болған хитай деһқанлири әйдиз вабасини елип кәлди.

Хитайда әйдиз шиддәтлик тарқилиш билән тәң, уйғур елиғиму өз тәсирини көрсәтти

Көзәткүчиләр нөвәттә хитайда әйдиз әң көп тарқалған районниң уйғур ели икәнликини, әмма хитай даирилириниң һәқиқий әһвални йошуруп келиватқанлиқини билдүрмәктә. Нәтиҗидә бу мәсилиләр, уйғур елидә әйдизниң тез сүрәттә раваҗлинишиға немә сәвәб болди? һөкүмәт немә үчүн бу районда мәвҗут болуватқан һәқиқий әһвални йошуриду? әгәр мушундақ давамлишивәрсә қандақ ақивәтләр мәйданға келиду? дегәнгә охшаш суалларниң мәйданға чиқишиға йол ачти.

Чәтәлләрдә паалийәт елип бериватқан бир қисим уйғур сиясиюнлири, уйғур елидә әйдизниң күндин - күнгә әвҗ елиши бир тәрәптин һөкүмәтниң мәқсәтлик көңүл бөлмәсликидин дәп қариса, йәнә бир тәрәптин җәмийәттики әхлақсизлиқниң юқири пәллигә көтүрүлгәнликидин дәп қариди. Йәнә бир қисим сиясиюнлар болса "бу һөкүмәтниң ғәрәзлик елип бериватқан, уйғурларни сөз қилалмастәк аҗиз бир әһвалға чүшүрүп қоюштәк сиясий оюнидин ибарәт" дейишти.

Хитай һөкүмити уйғур елидә йүз бериватқан мәсилисигә һәқиқәтән көңүл бөлмәйватамду?

Уйғур елидә буниңдин 11 йил илгири тунҗи әйдиз билән юқумланғучи байқалған болуп, һазир әйдиз вабаси уйғур елиниң 15 вилайәт, област һәмдә 69 наһийисигичә тез сүрәттә ямриди, буниң ичидә ғулҗа, үрүмчи, қәшқәр қатарлиқ шәһәрләр әйдиз әң көп таралған җайлар һесаблиниду.

Хитай мәтбуатида берилгән хәвәрдин игә болушимизчә, бу йил 3 ‏- айда ечилған хитай хәлқ вәкиллири қурултийиға уйғур елидин келип қатнашқан бир вәкил, һөкүмәтниң бу районда әйдизгә қарши елип бериватқан хизмитиниң йетәрлик болмайватқанлиқини дадиллиқ билән паш қилған. У сөзидә, уйғур елидә әйдизгә қарши әслиһә һәмдә адәм күчиниң кәмчил икәнликини, мәбләғниң азлиқини шуңа әйдизниң тарқилиш сүритиниң хитай бойичә алдинқи орунға өткәнликини билдүргән.

Йерим йил илгири елан қилинған статистиклиқ мәлуматларға қариғанда, пәқәт или областидила әйдиз бимарлириниң сани 3900 дин көпрәк болуп, әйдиз нисбити бойичә хитайға селиштурғанда алдинқи орунда туридикән. Шуниңдәк уйғур елидә әйдиз билән юқумланғучиларниң 90 % тин көпрәки яшлар икән.

Немә үчүн әйдиз уйғур елидә шунчә тиз ямрайду?

Хитайниң ишикни ечиветиш сиясити, кишиләрни түрлүк йоллар билән пул тепишқа үндиди. Уйғур елини пул тепишниң яхши макани дәп билгән хитайлар бу районда һәр хил тиҗарәтләрни йолға қоюшқа башлиди. Уйғур елидин кәлгән учурларға қариғанда, хитайлар ресторан, кафехана, һөсин түзәш салони қатарлиқ мулазимәт орунлирини ечип, уйғур яшлирини туюқ йолларға башлап киргән, бу сәвәбтинму нурғун уйғурлар өзлиригә әйдиз вируси юқтурвалған. Әпсус һөкүмәт буниңға тегишлик зәрбә бәрмигән.

Буниңдин башқа уйғур елидә зәһәрлик чекимлик содиси билән шуғуланғучилар вә зәһәрлик чекимлик чәккүчиләр сани, хитай буйичә алдинқи орунда болуп, буниңдин толуқ хәвәрдар әмма өзини ашкарилашни халимиған бир кишиниң ейтип беришичә, җамаәт хәвпсизлик орунлири бу хил җинайи ишларға зәрбә бериш хизмитини яхши ишлимәйла қалмастин, бәлки зәһәрлик чекимлик йөткигән гуруһ әткәсчилиридин көп миқдарда җәриманә елип, уларни қанун җазасидин сақлап қалидикән. Нәтиҗидә, аммиви сорунларда зәһәрлик чекимликни укул қилип уруп, җан үзгән уйғур яшларни давамлиқ учратқили болидикән.

Гәрчә, уйғур елидә әйдиз вабасиға қарши һөкүмәтсиз тәшкилатлар қурулған болсиму, уларниң күч - қудрити чәкликла болған, илгири зияритимизни қобул қилған" қар ләйлиси" тәшкилатиниң рәиси бизгә мундақ дегән иди.

"Уйғур елидә әйдиз мәсилиси хитайниң башқа өлкилиридинму еғир, бу җайда әйдиз мәсилиси сиясәт билән мунасивәтлик, хитай һөкүмити уйғур елидә әйдизниң алдини елишта тәшвиқаттин башқа әмәлий иш қилғини йоқ".

Уйғур елидә әйдизгә қарши хизмәтләрниң йетәрлик елип берилмайватқанлиқини ашкарлиған мәзкур тәшкилат, бу йил 10 ‏- айниң 19 ‏- күни йәрлик һөкүмәткә әнгә алдурулмиған дегән баһанә билән бикар қилинди.

Уйғур сиясиюнлири, мана бу әһваллардин, һәқиқәтән уйғур елидә әйдизниң ямришиға зәрбә бериш һәрикитиниң арқисиға сиясәт арилишип кетиватқанлиқиниң очуқ дәлили дегән хуласини чиқарди. (Әқидә)