Ezerbeyjan metbu'atida Uyghurlar


2007.11.30

aydin-medetoghlu.-200.jpg
Ezerbeyjanning baku shehride chiqiwatqan türkistan gézitide dogu türkistanda we ya indiki kuzey chin türkliri Uyghurlar yeni 'sherqiy türkistanda yaki hazirqi xitayning shimalidiki Uyghurlar' mawzuluq maqale élan qilindi. RFA Photo / Erkin Tarim

Yéqinqi yillardin buyan bolupmu 11- séntebir weqesidin kéyin, dunya metbu'atlirida Uyghur mesilisige keng kölemde yer bérilmekte. Yéqindin béri ezerbeyjan metbu'atliridimu Uyghur mesilisige yer bérilishke bashlidi. Ezerbeyjanning baku shehride chiqiwatqan türkistan gézitide dogu türkistanda we ya indiki kuzey chin türkliri Uyghurlar yeni 'sherqiy türkistanda yaki hazirqi xitayning shimalidiki Uyghurlar' mawzuluq maqale élan qilindi. Bu maqalini türk dunyasi heqqide kitabliri neshir qilin'ghan dotsént. Dr. Aydin medetoghlu yazghan bolup, maqalide Uyghurlarning qisqiche tarixi, hazirqi ehwali we kélechiki heqqidiki perezliri otturigha qoyulghan. Biz 11-ayning 19-küni ezerbeyjanning baku shehridiki türkistan gézitining ishxanisida bu maqalining aptori aydin medetoghlu ependi bilen söhbet élip barduq.

Erkin tarim: hörmetlik aydin medetoghu ependi özingizni qisqiche tonushturup ötsingiz qandaq?

Dr. Aydin: men ilimler namzati dotsénti, pütün türk dunyasi heqqide élip barghan tetqiqatlirim bar. Türk dunyasi heqqide ikki kitabim neshir qilindi. Türkiy milletlerning tarixi, exlaq -peziletliri, en'eniliri heqqide tetqiqatlar élip bériwatimen. Méning eng axirqi meqsitim türkistan gézitide pütün türkiy milletlerning ötmüshini, bügünini we kélechikini yézip chiqishtin ibaret.

Men pütün ömrümni türk dunyasini tetqiq qilishqa atidim, buningdin kéyinmu dawam qilimen. Yéqinda türkistan gézitide 'sherqiy türkistan weya hazirqi shimaliy xitaydiki Uyghurlar' mawzuluq bir maqalem élan qilindi.

Erkin tarim: hörmetlik dotsént dr. Aydin medetoghlu ependi Uyghurlar heqqide yazghan bu maqalingizda némilerni yazdingiz?

Dr. Aydin: türkiy milletler tarixta dawamliq halda 3 millet bilen urush qildi. Bulardin birsi xitaylar idi. Xitaylar tarixta türkiy milletlerni özige eng köp assimilatsiye qilghan milletlerdin biridur. Türkiy milletler tarixta eng köp ruslar bilen xitaylarning qol astida yashashqa mejbur qaldi. Dunyada xitaylargha oxshash assimilatsiye qilishqa usta bashqa bir millet yoqtur. Türkiy milletler tarixta uzun yil xitaylargha xoshna bolup yashidi, bularning köpi xitaylargha assimilatsiye bolup ketti. Uyghurlarning eng muhim alahidilikliridin biri dunyadiki pütün chong dinlarni qobul qilip, tetqiqat qildi.

Mani dini, budda dini kéyin islam dini Uyghurlarning dölet dini boldi, Uyghurlar türkiy milletler ichide tunji qétim mukemmel dölet tüzümi qurup chiqqan bir millet. Uyghurlar qurghan dölet tüzümidin chinggizxanmu paydilandi. Chinggizxanning meslihetchiliri, qomandanliri, qelemkeshlirining köpi Uyghurlar idi. Pütün gherbiy türkistandiki tarixi eserlerning tili Uyghurchedur. Hetta Uyghur mediniyiti yawrupa mediniyitigimu tesir körsetti. Shunga biz Uyghurlarning bu shanliq tarixini bilmey turup Uyghurlarning kélechiki üchün pikir yürgüzüshimiz mumkin emes, bügün 20 milyon Uyghur sherqiy türkistanda musteqilliq herikiti élip bériwatidu.

Uyghurlarning xitaylarning qol astida qélishi bir teleysizlik, ruslar tatarlarni, xitaylar Uyghurlarni bozek qilghandek bozek qilalmidi. Xitaylar tarixtin béri bashqa milletlerni assimilatsiye qilip yoqutush siyasiti yürgüzüp kelgen bir millet bolghachqa Uyghurlargha éghir zulum qiliwatidu. Men bu maqalemde bularni anglattim.

Erkin tarim: hörmetlik aydin medetoghlu ependi Uyghurlar heqqide yene néme eserlerni yazmaqchisiz?

Dr. Aydin: men bu maqalemde Uyghurlarning ötmüshi, bügüni we kelgüsini anglattim. Xitay menbeliride Uyghurlarning nopusini az körsitip yéziwatidu. Eslide sherqiy türkistanning sirtidimu köp sanda Uyghur bar. Mesilen, sériq Uyghurlar. Men burun yazghan kitaplirimdimu Uyghurlar yer bergen idim, buningdin kéyinmu türkistan gézitide dawamliq halda Uyghurlar heqqide maqale yazmaqchimen.

Men hunlar, köktürkler heqqide maqale teyyarlawatimen, bularni yézip bolghandin kéyin Uyghur mediniyiti heqqide maqale yazmaqchi. Uyghur türklirining könglimizde alahide orni bar. Türkistan gézitining her sanida Uyghurlar heqqide qisqa xewermu bolsa bérip kéliwatimiz, buningdin kéyinmu bérishke dawam qilimiz. Uyghurlarning meniwi anisi rabiye qadir xanimning pa'aliyetlirigimu gézitimizde yer bériwatimiz, uning dawasini qollap quwwetleymiz.

Erkin tarim: siz ruslarning tatarlarni assimilatsiye qilalmighanliqini dep öttingiz? xitaylar Uyghurlarni assimilatsiye qilalarmu sizche?

Dr. Aydin: men xitaylar Uyghur türklirini assimilatsiye qilip kételmeydu dep oylaymen. Néme üchün dégende, buning sewebliri bar. Uyghurlar en'enisige, tarixigha örp we adetlirige mehkem baghlan'ghan bir millet. Bundaq bir milletni assimilatsiye qilish bek tes. 11- Séntebirdin kéyin xitaylar köp Uyghurni öltürdi, adem öltürmek bilen bu ish hel bolmaydu, künimizde dunyaning bir yéride birsining burni qanisa derhal xewerdar bolidu, dunya döletliri bu ishqa arilishidu. Shunga xitaylar Uyghurlarni öltürüsh arqiliq emes, tilini yoqutup assimilatsiye qilishqa tirishiwatidu, buni xelq'arada iran usuli assimilatsiye deydu.

Iran döliti uzun yillardin béri irandiki türkiy milletlerning tilini meni qilipmu assimilatsiye qilalmidi. Chünki bala tughulghanda anisi uninggha ana tilida gep qildi, böshüktin tartip öyde ana tili bilen gep qilishti. Uyghur medeniyitige oxshash bay bir medeniyetni dunya sehnisidin yoq qilish menche mumkin emes. Xitaylar néme qilsa qilsun 20 milyon Uyghurni yoq qilalmaydu, xitayning bésimi kücheygenséri Uyghurlarning xitaylargha bolghan naraziliqimu küchiyidu, Uyghur dawasi küchiyidu. Xitaylarning bésimi kücheygenséri Uyghurlarning milli ghururi küchiyidu. (Erkin tarim)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.