"Birlik" gézitide "sherqiy türkistan"

Gérmaniye türklirining 40 betlik hejim bilen neshirdin chiqidighan "birlik" gézitining 10 – ayliq sanida, "sherqiy türkistan" dégen nam bilen toluq ikki betlik bir eser élan qilindi.

"Birlik" gézitining muherrirliri teripidin hazirlan'ghan bu eserning qoshumche mawzusi "yérim esirdin buyan ünsiz qirghinchiliqqa uchrawatqan igisiz memliket" dégendin ibaret. Bu eser, Uyghurlarning altun dewri hésablan'ghan miladining 751 – yilidin 1216 – yillirighiche bolghan mezgillerde, Uyghur millitining qurghan büyük döletliri we yaratqan shanliq medeniyitini tonushturushtin bashlan'ghan. Eserde sherq edebiyat we medeniyet sehniside cholpan bolup chaqnighan farabi, mehmut qeshqiri, yüsüp has hajip qatarliq onlighan ilim ademliri tonushturulush bilen birge, Uyghur wetinining yer kölimi, nopusi, jughrapiyilik ehwali, yer asti tebi'i bayliqlirining türi, miqdari, bu bayliqlarning hazirqi qézilish we ichkiri xitaygha toshulush ehwali qatarliqlar tepsili bayan qilin'ghan. Shundaqla, xitayning 1949 – yili bu zémin'gha bésip kirgendin buyan élip barghan bulangchiliq xaraktéridiki bayliq yötkesh heriketliri we Uyghur millitini yer yüzidin yoq qilip tashlash üchün yürgüzüp kelgen her türlük siyasiy, medeniy, ijtima'iy zulumliri ilmiy menbelerge asaslan'ghan halda otturigha qoyulghan.

Uyghur wetini bay, yer igisi xelq namrat

Mezkur eserde, xitayda mewjud bolghan 148 xil éléméntning 118 xilining Uyghur diyaridin chiqidighanliqi, altun, kümüsh, oran qatarliq qimmet bayliqlardin bashqa, 300 milyon tonna néfit, 220 milyard kup métir tebi'i gaz, ikki trilyon tonna kömür zapisigha ige bolghan we xitay üchün eng chong xam eshya menbesi hésablan'ghan Uyghur wetinidiki yerlik xelqning, intayin éghir namratchiliq ichide yashaydighanliqi tonushturulghan. Shuning bilen birge, omumi nopusning 82% ini igileydighan Uyghur dehqanlirining yilliq kirimining 45 – 50 dollar etrapida boluwatqanliqi, ularning mekteplerge töleydighan puli yoq, perzentlirini oqushsiz qalduriwatqanliqi we Uyghurlarning hayat yolining künséri tarliship bériwatqanliqi pakitlar asasida sherhilen'gen.

Uyghurlarning ehwali toxtimay teshwiq qilish kérek

Türk ziyalisi, zhornalist hayrettin gülekyüz ependi, bu eser heqqide toxtilip "sherqiy türkistan xelqining derdini ikki bet eser bilen yézip tügetkili bolmaydu. Uyghurlarning qan – yashliq tarixi téxi bu dunyaning yéterlik diqqitini chekkini yoq. Uyghurlarning tünügünki azaplirigha emes, bügünki peryatlirigha qulaq salsimu insanning taqiti yetmeydu. Bashqa zulumlarni körmeske sélip, künimizde dawam qiliwatqan diniy zulumni misalgha alsaq, xitaylar insanning eng tebi'i heqqi bolghan diniy erkinlikni xalighanche depsende qiliwatidu" dédi we bügünkidek ramazan aylirida, Uyghur musulmanlirining roza tutush, topliship tarawi namazlirini oqush hem bashqa diniy mejburiyetlirini ada qilishning chekliniwatqanliqini we bésimge uchrawatqanliqini özining yaxshi bilidighanliqini, buni démokratik eller xelqlirige toxtimay teshwiq qilish bilen, dunya jama'itining bésimi arqiliq xitayning insan qélipidin chiqqan zorawanliqigha xatime bérishke térishish kireklikini tekitlidi.

Xitayning sherqiy türkistandiki qilmishliri pash qilin'ghan

"Sherqiy türkistan" namliq bu eserde yene؛ Uyghur wetinide xitayning 1949 – yilidin ilgiriki omumi nopusi 280 ming bolghan bolsimu, bügünki künde 8 milyonluq halgha kelgenliki, künige ottura hésab bilen töt ming xitayning bu tupraqqa éqip kiriwatqanliqi, hazirgha qeder Uyghur diyarigha sürgün qilin'ghan xitay mehbuslar saniningla 40 mingdin ashqanliqi ilgiri sürülgen.

Mezkur eserde yene, 1964 – yilidin buyan élip bérilghan atum siniqi tüpeyli 210 ming Uyghurning hayatidin ayrilghanliqi we sansiz Uyghurning her xil binormal késellerge giriptar bolghanliqi tilgha élin'ghan. Shundaqla, hazirgha qeder 29 mingdin artuq meschitning chéqip tashlan'ghanliqi, 1991 – yilidin kéyin qurulushqa bashlighan1500 din artuq yéngidin sélin'ghan meschitlerning qanunsiz qurulush atilip buzuwétilgenliki, ilgiri – kéyin bolup, yérim milyondin artuq diniy kitapning köydürüp tashlan'ghanliqi, 54 ming diniy zatning qolgha élinip, türmilerde öltürülgenliki we 2002 – yili xitayning yene bir qétim 200 ming kishilik armiyini Uyghur diyarigha yéngidin yötkep kélip, Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini basturushqa teyyarlap qoyghanliqi sherhilen'gen. Shuning bilen birge, xitayning medeniy qirghinchiliqining hélimu dawam étiwatqanliqi, 2002 – yili qeshqerde kona kitaplarni köydürüsh pa'aliyiti élip barghanliqi misal qilin'ghan.

Eserde, Uyghur milliy ma'aripining ehwali, déhqanlar yilda mejburlinidighan 45 künlük hashar, pilanliq tughut siyasiti bilen élip bériliwatqan qirghinchiliqlar we her xil tutqun qilish heriketliri, ölüm jazasining keng ijra qiliniwatqanliqi qatarliq témilarmu etrapliq yorutup bérilgen. Bu eserning diqqetni chékidin bir teripi shuki, nurghunlighan sanliq melumatlar yawrupa we amérika tetqiqatchilirining Uyghurlar heqqide élan qilghan eserlirini menbe qilghan. Bu hal eserning tesir körsitish küchini zor derijide ashurghan. (Ekrem)