Нефит вә тәбий газ ечиш пилани уйғур аптоном райониниң муһит мәсилисини еғирлаштурувәтти

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

12 – Өктәбир күни тәклимакан чөлликидики "таҗоң" нефитликидә қуяш көтүрүлмәктә. AFP

Хитай һөкүмити 2020 - йилға барғанда уйғур аптоном райониниң йиллиқ нефит ишләпчиқириш миқдарини 100 милйон тонниға йәткүзмәкчи. Уйғур аптоном райониниң рәиси исмаил тиливалди, 2005 -йили тәнтәнә билән "әгәр бу пилан тосалғусиз әмәлгә ашса, уйғур аптоном районимиз җуңго нефит, тәбий газ еһтияҗиниң 60 % ни қамдайдиған районға айлиниши мумкин" дәп җакарлиған иди. Бейҗиң һөкүмити бу нишанға йетиш үчүн уйғур аптоном райониниң енергийә байлиқини тарихта мисли көрүлмигән көләмдә тез сүрәт билән ачмақта.

Хитай даирилири уйғур ели байлиқини болушиға ачмақта

Тарим нефит ширкити уйғур аптоном районида нефит вә тәбий газ қезиш мәшғулати елип бериватқан хитай ширкәтлириниң бири. Мәзкур ширкәтниң өзила 2005 - йили 6 милйон тонна хам нефит, 10 милйон тонна йерим тавланған ишләпчиқарған. Тарим нефит ширкитиниң муавин директори чин гаң чәтәл мухбирлириға бу ширкәтниң шу җайдики нефит әслиһәлиригә 30 милярд йүән мәбләғ салидиғанлиқини билдүрди.

Хитай һөкүмити уйғур аптоном райониниң нефит , тәбий газ записини ечиш районниң иқтисади тәрәққиятни илгири сүрүш ролини ойнап, шу қатарда йәрлик хәлқни мәнпәәтдар қилиду, дәп қарисиму, лекин бу пиланниң кимләрни мәнпәәтдар қиливатқанлиқи мәсилисидә талаш - тартиш бар.

Уйғур аптоном райони парткоминиң хитай секретари ваң лечүәнниң әскәртишичә, уйғур аптоном райони малийә кириминиң аз кәм 30 % ни нефит , тәбий газ вә нефит химийә санаити билән мунасивәтлик саһәләр игилигән. У, 16 - өктәбир күни өткүзүлгән мухбирларни күтүвелиш йиғинида "пәризимчә ,нефит ,тәбий газ миқдариниң көпийиши, нефит химийә санаитиниң тәрәққиятиға әгишип, нефит ,тәбий газға мунасивәтлик саһәләрниң шинҗаң малийисидә игиләйдиған салмиқи көпийиши мумкин" дәйду.

Йәр асти байлиқлирини ечиш екологийилик муһитниң вәйран болушини кәлтүрүп чиқармақта

Тарим дәряси вадисидики нурғун сазлиқ вә боз йәрләр йоқап кәтти. Иқтисади паалийәт чоқум тәбиәт екологийисигә бой сунуши керәк. Бу худди су ишләткәнгә охшаш. Су һәддидин көп ишлитилсә, тәңри теғидики көлләр қуруп кетидиған гәп. Шуңа инсанийәтниң иқтисади паалийити тәбиәт муһитиниң җиддий чәклимисигә дуч кәлмәктә.

Лекин көзәткүчиләрниң әскәртишичә, нефит , тәбий газ байлиқини ечиш екологийилик муһитниң вәйран болушини вә нопус қурулмисиниң өзгиришини кәлтүрүп чиқармақта.

Нефит вә муһит тор бетиниң бу йил елан қилған бир тәкшүрүш доклатида көрситилишичә, нефитликләрни ечиш район нопусиниң көпийишини, бу, су вә енергийигә болған еһтияҗни күчәйтип, районниң екологийилик муһити еғир бесимға дуч кәлгән. Доклатта, бүгүр наһийә тәвәсидики өшкилик йезиси қандақ қилип ташландуқ җайға айлинип қалғанлиқи үстидә тохталди. Ақсуниң бүгүр наһийә тәвәсидики өшкилик тарим ойманлиқида 1958 - йили тунҗи қетим нефит байқалған җай һесаблиниду. Доклатта әскәртилишичә, 1987 - йили өшкиликтики нефит записи қуруп кәткәндин кейин, әйни йилларда шу райондики ават җайларниң бири болған бу йеза, әмди пүтүнләй хараплашқан вә ташливетилгән.

Бейҗиң даҗүн көзитиш тәтқиқат мәркизиниң мудири җуң даҗүн, уйғур аптоном районида екологийилик муһитиниң иқтисади тәрәққият сәвәбидин бузғунчилиққа учраш дәриҗиси наһайити еғир, дәп көрсәтти. Униң әскәртишичә, районниң йәр үсти вә йәр асти байлиқини муһитниң әһвалиға қарап мувапиқ түрдә ечишқа тоғра келидикән. У," тарим дәряси вадисидики нурғун сазлиқ вә боз йәрләр йоқап кәтти. Иқтисади паалийәт чоқум тәбиәт екологийисигә бой сунуши керәк. Бу худди су ишләткәнгә охшаш. Су һәддидин көп ишлитилсә, тәңри теғидики көлләр қуруп кетидиған гәп. Шуңа инсанийәтниң иқтисади паалийити тәбиәт муһитиниң җиддий чәклимисигә дуч кәлмәктә "дәйду.

Байлиқ ечиш хитай көчмәнлириниң райондики салмиқини тиз ашурмақта

Нефит ечиш үмидини шинҗаңға қаритиш мәбләғни янар тағ үстигә салғанлиқтур.

Көзәткүчиләрниң әскәртишичә, нопус мәсилиси районниң екологийилик муһитини зорлаватқан амилларниң бири. Хитай нопуси 1950 ‏- йилларда уйғур аптоном райони нопусиниң 6 % игилисә, уйғурларниң нопуси район нопусиниң аз кәм 80 % ини игиләйтти. Лекин йеқинқи 50 йилда, болупму ахирқи 20 йил ичидә район нопусиниң қурулмиси уйғурларниң зийиниға өзгәрди.

Көзәткүчиләрниң әскәртишичә, нефит ачқучилар, нефит санаити, мунасивәтлик саһәләрдики хизмәт пурсити хитай көчмәнлирини районға җәлп қилмақта. Хитайниң рәсмий нопус статистикисида уйғур аптоном райониниң һазирқи омуми нопуси 21 милйон болуп, буниң ичидә йәрлик милләтләрниң сани 11милйонни игилигән. Уйғурларниң нопуси болса 9 милйон, дәп елан қилинди. Хитай нопусиниң көпийишигә әгишип, йәрлик милләтләрниң район нопусида игилигән салмиқи барғансери төвәнлимәктә.

Көзәткүчиләр, уйғур миллитиниң район нопусидики үстүнлики түгисә, уйғур тили вә уйғур мәдәнийити дуч келиватқан тәһдитниң чоңийидиғанлиқини билдүрди. Радиомизниң хитай бөлүми обзорчиси чен җинсоң, уйғур аптоном райониниң нефит байлиқини кәң көләмдә қезиш мәйли миллий мәнпәәт яки муһит мәсилисидә болсун йәрлик уйғурларниң қаршилиқини қозғап, тоқунуш пәйда қилидиғанлиқини билдүрмәктә. У, бу амиллар уйғур аптоном районида миллий зиддийәтниң кәскинлишип кетишидики сәвәбләрниң бири, дәп қарайдиғанлиқини тәкитлигән. Чен җинҗоң, "нефит ечиш үмидини шинҗаңға қаритиш мәбләғни янар тағ үстигә салғанлиқтур "дәйду. (Әркин)