Xitay da'iriliri ghojaniyaz haji qebristanliqini yoqatmaqchi(2)

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Ürümchidiki kishilerdin ige bolishimizgha qarighanda, xitay hökümiti on nechche yillardin buyan, ghojiniyaz haji, sabit damolla, mes'ut sabiri qatarliq Uyghur milliy qehrimanliri yatqan ürümchidiki kona qebristanliqni yötkesh niyitidin yanmay kelgen shundaqla buninggha türlük seweblerni körsitip kelgen bolsimu, xelqning naraziliqi seweblik meqsitige yételmigen. Emma yéqinda xitay hökümiti tuyuqsiz bu qebristanliqni mart éyining axirighiche yötkeydighanliqi heqqide oqturush chiqirip herket bashlighan.

Gerche buningdin xewer tapqanlar anche köp bolmisimu, xitay hökümitining ghojiniyaz qebristanliqini yötkeshke qayta qol tiqqanliqidin nepretlenmekte.

Tarixi eslime

Tarixiy eslimilerde xatirilinishiche ghojiniyaz haji 1881 - yili qumulda charwichi a'iliside tughulup ösken. U 1907 - yili turpan xelq qozghilingi, 1912 - yili tömür xelipe qozghilingigha qatnishidu hemde 1931 - yili 4 - ayning 12 - küni qumul inqilabigha qomandanliq qilidu. 1937 - Yili ghojiniyaz shing shisey teripidin topilang kötürüshke urun'ghan dep türmige tashlinidu hemde 1941 - yili mexpi öltürülgendin kéyin, ürümchi lyudawandiki dönglüklerge bashqa jesetler bilen namsiz qebre ichige kömülidu.

1947 - Yiligha kelgende sherqiy türkistan hökümet re'isi exmetjan qasimning küch chiqirishi bilen merhumning jesiti lyudawandin tépilip delillen'gendin kéyin, shu yili yazda daghdughiliq katta matem murasimliri bilen kona qebristanliqqa depne qilinip gümbez qaturulidu. Shundin étibaren bu qebristanliqning nami ghojiniyaz haji qebristanliqi dep atilip kelgen. Mana shundin bashlap ghojiniyaz haji bashliq milliy qehrimanlarning qebrisige xelq güller yépip ziyaret qilip kelmekte.

Weten oghli ghojiniyaz haji ölgendin kéyinmu bedel tölimekte

Qehriman oghlan ghojiniyaz haji, menggü yad étimiz, ishliringizgha choqum wari'usliq qilimiz. 1995 –Yil 4-yaning 5-küni. (Ghojiniyaz haji qebristanliqtiki yaldamilardin)

Ürümchidin ghojiniyaz qebristanliqining köchürülshini anglighandin kéyin cheksiz azablargha chömgen bir Uyghur ziyaliysi ziyaritimizni qobul qilghan idi. U kishi yürek sözlirini peqet radi'o arqiliqla ipadileshke mejbur ikenlikidin sözleshke jür'et qiliwatqanliqini ipadilep, weten oghli ghojiniyaz haji sherqiy türkistan azadliqi üchün ölgendin kéyinmu bedel tölimekte, men özemdin biz néme qilduq dep sorighim kélidu? dep ghojiniyaz haji heqqide söz bashlidi:

"Ghojiniyazning qebrisi bir rehberning qebrisi. Hazir seypidin we burhanlarning qebrisige héchkim chiqmaydu. Ulanbaydiki u qebristanliqqa birersi chiqip eslep birnéme yazghininimu körmidim, u qebriler topa bésip turidu. Némishqa ghojiniyazning yoqilip kétey dep turghan qebrisini kishiler 60 nechche yildin béri yoqlap turidu dégende, méningche shu ghojiniyazning rohi kishilerning iradisige wekillik qilghanliqi üchün shundaq turiwatidu dep qaraymen".

"Yéqinqi yillardin béri (qebrige) yézilghan xetler 50 – yillarda yézilghan ‘yoqlap kelduq’, ‘esleymiz’ dégen xetlerge oxshimaydu. Hazir ‘biz küreshke teyyar’, ‘sizning yolingiz bilen musteqilliq kürüshini taki axirighiche élip barimiz’ deydighan iradiler yézilghan. Démek waqitning ötüshi bilen, u yoqilip kétish emes belki Uyghurlarning her xil küresh iradiliri ‘térrorchiliq’ dep basturiwatqan ehwalda, kishiler özlirining iradisini ghojiniyazning qebrisini yoqlash arqiliq ipadilep turiwatidu. Shuning üchün, (xitay hökümiti) qebrini köchürüsh üchün her xil wasitilerni qolliniwatidu. Ghojiniyaz hajining qebrisini köchürüsh mahiyette ghojiniyaz hajining rohini köchürüsh, yoqitish üchün boliwatqan ish. (Xitaylar) qattiq yumshaq yollar bilen yötkishimu mumkin, emma ghojiniyazning rohi uning bilen yoqalmaydu. Uning rohigha warisliq qilidighan bu inqilabiy roh méningche yütmeydu.

Ghojiniyaz hajining hayat tughqanliridin igilishimizche ular merhumning jismining bu qétim yene köchürülishidin azabliniwatqan bolup, ular merhumning öz hayatini mushu diyargha xelqqe atash bedilige xelq teripidin ezizlensimu, emma hökümetler teripidin hazirgha qeder jismi hem rohining xatirjemsizlendürülüwatqanliqidin ökünüp ünsiz yash tökmekte iken.

Untulmas yaldama

Qelbimde tawlandi pighanliq nida, qebrengning munglan'ghan qeddini körüp, qandaqmu chidaymen ot yürek bowa, menmu bir perzenting, bir newreng turup.

Qebrini da'ima ziyaret qilip kéliwatqan ziyaliylardin igilishimizche, gerche ghojiniyaz hajining qebrisi qaturulghandin buyan rémont qilinmay kelgechke gümbezning tamliri örülüp chüshken bolsimu, qebrining öp-chörisigiche ziyaret qilghuchilarning merhumgha atap yazghan béghishlimiliri bilen tolup ketken. Ularning bildürüshiche qebrige yézilghan bayanlardin xelqning bu wetenperwer oghlanni qanchilik qedirleydighanliqini, weten xelq üchün, milliy musteqilliq üchün küresh qilip qan aqquzghan shahitlarning menggü yad étilidighanliqi shundaqla bu qebrining milliy ghurur hemde musteqilliq arzusining simowili süpitide qed kötürüp turuwatqanliqi körünüp turidiken. Kishilerning bildürüshiche del mana mushu seweb xitay hökümitining bu qebristanliqni yötkishige seweb bolghan.

Xitayning meqsiti kéyinki ewladlirimizni bixud halette yétildürüp chiqish

Xitay da'irilirining ghojiniyaz haji qatarliq xelq qehrimanliri milliy azadliq jengchiliri yatqan qebristanliqni köchüridighanliqi heqqidiki xewer nöwette chet'ellerde yashawatqan Uyghur ziyalyliri shundaqla ghojiniyaz hajigha oxshash milliy qehrimanlar yandurghan mustebitlikke qarshi isyan mesh'ilini öchürmey kéliwatqan, musteqilliq izbasarliri bolghan pa'aliyetchilerning qattiq naraziliqini qozghimaqta. Bu heqte dunya Uyghur qurultiyi bash katipi dolqun eysa ependi xitay da'irilirining qebre yötkishini milliy hem tarixiy izlarni yoqitishqa oxshash yawuz meqsetler yoshurun'ghan, qebih herket dep eyiblidi:

Ghojiniyaz hajining qebrisini köchürüsh mahiyette ghojiniyaz hajining rohini köchürüsh, yoqitish üchün boliwatqan ish. (Xitaylar) qattiq yumshaq yollar bilen yötkishimu mumkin, emma ghojiniyazning rohi uning bilen yoqalmaydu. Uning rohigha warisliq qilidighan bu inqilabiy roh méningche yütmeydu.

"Bu xitay hökümitining wehshi, qebih süyiqestining yene bir qétim ashkarilinishi. Bu musulmanliq we milliy en'enimiz xilap bir heriket shundaqla insan üchün gunah bolidighan bir hadise. Biz téxi birqanche kün ilgirila dunyada nechche on minglighan insanlarning qatili bolghan diktator milosowichning jesidigimu hörmet körsitip, uning wesiyiti boyiche (jesidini) özining öyige kömgenlikige pütün dunya shahid boliwatqan bir dunyada yashawatimiz. Shundaq turuqluq, shundaq bir qatilning, shundaq bir diktatorning jesidigimu hörmet qiliwatqan bir shara'itta, Uyghur xelqining bir milliy rehbiri, qehrimani bolghan ghoja niyaz hajining qebristanliqini yötkeshke uruniwatqanliqi éghir bir jinayet, pütün Uyghur xelqige qilin'ghan yene bir qétimliq haqaret. Buninggha süküt qilish mumkin emes, texir qilish mumkin emes. Uning üstige xitay hökümiti qumul inqilabini wetenperwerlik inqilab dep, ghojaniyaz hajini wetenperwerler qatarida sanap kéliwatidu. Bundaq bir shexsning (qebrisining) bügünki künde orman berpa qilish bahanisi bilen yötkimekchi bolghanliqi, milliy izni öchürüshke uruniwatqanliqi, tarixi shexslirimizning, milli erbablirimizning tirikige emes, ölüp ketkenlirigimu qayta ölüm jazasi bériwatqanliqidek hadise. Bu sherqiy türkistandiki Uyghur, qazaq, jümlidin Uyghur xelqini qattiq oygha salidighan, we jiddi mu'amile qilishqa tégishlik bolghan hadise. Orman berpa qilish toghra kélidighan bolsa, bu yerni, yeni zaratgahliqni baghu-bostan qilish mumkin. Démek bu bir bahane, shuning üchün bu mesilining özi bir milliy yoqitish, xelqimizge qilin'ghan bir haqaret. (Xitaylar) bularning hemmisini yoq ilip, burhan shehididek, seypidindek milliy munapiq, milliy xa'inlarning qebristanliqini nahayiti yaxshi yasap qoyup ‘mana Uyghurlarning tarixta ötken qehrimanliri bu, démek Uyghurlarning hemmisi wetenning birlikini qoghdap kelgen wetenperwer insanlar’ dep, heqiqiy sherqiy türkistan xelqige wekillik qilidighan milliy rehberlirimizning izini tarixtin öchürüsh, kéyinki ewladlirimizni bixud halette yétildürüp chiqishning bir shert-shara'itini hazirlawatidu. Shuning üchün bu mesilide weten ichi we sirtidiki pütün qérindashlirimizning, özini Uyghur dep qarighan her bir qérindashlirimizning bu mesilide segek bolushi we qolidin kélishiche naraziliq pa'aliyetlirini qilishi zörür. Bu mesilige ige chiqishi, bu mesilige bolghan naraziliqini otturigha qoyushi shert dep oylaymen". (Gülchéhre)