An'géla mérkél: xitay oyunning xelq'ara qa'idisige boysunushi kérek

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Anjila mérkél xanim 2005 - yili 17 - iyulda, dalay lama bilen körüshken. AFP PHOTO DDP/MICHAEL KAPPELER GERMANY OUT

Gérmaniye bash ministiri an'géla mérkélning xitayda élip baridighan 3 künluk ziyariti düshenbe küni bashlandi. U, shu küni xitay bash ministiri wén jyabaw bilen soda, muhit, eqliy mülük hoquqi, darfur mesilisi we kishilik hoquqni öz ichige alghan bir qatar mesililer üstide söhbet élip bardi we muxbirlarni kütiwélish yighini ötküzdi. Markélning ziyariti, gérmaniye metbu'atlirida xitay herbiy da'irilirining gérmaniye hökümet tor betlirini xaklighanliqini xewer qilghan, kéyin xitay da'iriliri bu xewerni asassiz dep inkar qilghan, mezgilde élip bérilmaqta. Kishilik hoquq organliri mérkélning ziyaritide kishlik hoquqni otturigha qoyghanliqini qarshi aldi.

Mérkél kishilik hoquqni untup qalmidi

Bu an'géla mérkélning gérmaniye bash ministiri bolup saylan'ghandin béri xitayni -2 qétim ziyaret qilishi bolup, u düshenbe küni xitay bash ministiri wén jyabaw we dölet re'isi xu jintawlar bilen ötküzgen söhbitide soda, eqliy mülük hoquqi, éksport mehsulatlirining bixeterlik mesilisi we muhit qatarliq témilarni muzakire qilipla qalmay, u yene xitay hökümitining neziride nahayiti sezgür hésablinidighan talash-tartishtiki mesililerni, bolupmu darfur mesilisi we kishilik hoquq mesilisini otturigha qoydi.

Gérmaniye bash ministiri bilen wén jyabaw we xu jintawlarning söhbiti, gérmaniye bilen xitay arisidiki soda munasiwitige merkezleshken bolsimu, lékin an'géla mérkél, xitay bilen gérmaniye arisida talash-tartishtiki mesililerge köz yumulmasliqi kérek, dep qaraydighanliqini tekitligen. U, shu küni wén jyabaw bilen bille ötküzgen muxbirlarni kütiwélish yighinida "men söhbitimde xitay rehberliri bilen kishilik hoquqni sözleshtim. Bolupmu men olimpik yighinining yétip kélishige egiship, pütün dunyaning diqqiti xitaygha burulidighanliqini alahide tekitlidim " deydu.

Xitay oyunning qa'idisige boy sunushi kérek

Xitay komunistik hökümiti yéqinqi heptilerdin béri béyjing olimpik yighinini xitay kishilik hoquqi xatirisini yaxshilashning yaxshi pursiti, dep qaraydighan xelq'ara teshkilatlar we siyasi öktichi guruhlarning küchlük bésimigha duch kelmekte. Xelq'ara kishilik hoquqi teshkilatlirining arzusi an'géla mérkélning xitay ziyaritide kishilik hoquqni otturigha qoyushi we xitay rehberlirini bu mesilide agahlandurushini qolgha keltürüsh idi.

Mérkélning muxbirlarni kütüwélish yighinida eskertishiche, u wén jyabaw bilen ötküzgen söhbitide eqliy mülük hoquqi we éksport tawarlirining süpiti mesilisini otturigha qoyup,"her bir döletning öz tereqqiyat yolini belgilesh hoquqi bolsimu, lékin xitaygha oxshash tereqqiyat sür'iti téz boluwatqan chong döletler oyunning qa'idisige boysunushi kérek " dep tekitligen.

Merkizi gérmaniyidiki dunya Uyghur qurultiyi an'géla mérkélgha xitay ziyaritide kishilik hoquqni otturigha qoyush, ölüm jazasi we emgek bilen özgertish lagirlirini bikar qilish, Uyghur iligha köchmen yötkeshni toxtitishni telep qilish toghrisida xet yazghan teshkilatlarning biri bolup, mezkur organning ijra'iye komitéti re'isi esqer jan, an'géla mérkélning béyjingda kishilik hoquqni otturigha qoyghanliqini qarshi aldi.

Xitayning " gulag taqim aralliri"

An'géla mérkél, xu jintaw we wén jyabawlar bilen kishilik hoquqni sözleshkende konkrét qaysi mesililerde pikir almashturghanliqini ashkarilimidi. Lékin gérmaniye xitayning emgek bilen özgertish lagirlirini taqiwétishni telep qilip kéliwatqan döletlerning biri bolup, gérmaniye parlaménti 5 - ayda maqullighan bir qarar layihiside xitayning emgek bilen özgertish lagirlirini sowét ittipaqining " gulag taqim aralliri"gha oxshatqan we" sowét ittipaqining gulagliri alla burun tarixqa aylan'ghan bolsimu, lékin dewrimizde xitayning buninggha oxshaydighan emgek bilen özgertish tüzümi yenila basturush qorali bolup kelmekte, dep tekitligen idi.

Enwer jan, dunya Uyghur qurultiyining xétide ölüm jazasi, emgek bilen özgertish lagiri, siyasiy mehbuslar mesilisining alahide tekitlinishidiki seweblerni chüshendürdi.

Darfur mesilisi nime üchün muhim ?

Xitay, darfur mesilisidiki meydani we sudan hökümitini qollash siyasiti tüpeyli xelq'ara jem'iyetning eyiblishige uchrawatqan dölet bolup, eger darfurdiki irqiy qirghinchiliqni toxtitishqa küch chiqarmisa, béyjing olimpik yighinini bayqut qilish heqqidiki bésimigha duch kelmekte. Markél, xu jintaw we wén jyabawlar bilen ötküzgen söhbitide darfur mesilisini otturigha qoyghan yaki qoymighanliqini tilgha almidi.

Lékin u, aldinqi küni xitay sepirige chiqish aldida xitay rehberliri bilen darfur mesilisini muzakire qilidighanliqini eskertip, "biz elwette sudanning darfur rayonidiki kishilik hoquqqa éghir derijide xilapliq qilish mesilisini muzakire qilimiz " dep tekitligen idi. Xitay sudanning néfit we teb'iy gaz igilikige eng köp meblegh salidighan dölet bolupla qalmay, u yene sudanni herbiy yaraqlar bilen teminleydighan muhim dölettur.

Xitayning darfur mesilisidiki siyasiti xelq'ara kishilik hoquqi teshkilatlirila emes, amérika dölet mejlisi hem tenqid qiliwatqan mesile bolup, eger xitay darfur mesiliside özining tesir küchini ishletmise, béyjing olimpik yighini "irqiy tazilash olimpiki " dégen namgha qalidighanliqini agahlandurmaqta.

Amérika awam palatasi tashqi munasiwetler komitéti re'isi tam lantos dölet mejlisidiki bir axbarat yighinida nurghun yashlarning béyjing olimpik yighinini 'irqiy tazilash olimpiki' dep ataydighanliqini eskertip,"men bu yerde yene shuni eskertimenki, xitay hökümiti medeniy dunya bilen bir meydanda turup, darfurdiki minglighan bigunah erler, ayallar we balilarning ereb jangjawéd qoralliq küchliri teripidin basqunchiliqqa uchrimasliqi we öltürülmesliki üchün sudan hökümitige bésim ishlitish kérek " dep tekitligen idi.

Gérmaniye hökümet tor bétini kim xaklidi

An'géla mérkélning sepiri gérmaniye metbu'atlirida xitay herbiy da'irilirining gérmaniye hökümet tor bétini xaklighanliqini xewer qilghan, lékin xitay hökümiti buni inkar qiliwatqan mezgilde élip bérilmaqta. Gérmaniye "eynek" heptilik zhornili aldinqi künki bir xewiride, gérmaniye axbarat orgini hökümet tarmaqlirining tor séstimisida "troy yaghach at hilisi " dep atilidighan kompyutér wirusi bayqalghanliqini we gérmaniye asasiy qanun qoghdash idarisidiki mutexessisler bu wirusni xitayning herbiliri bilen munasiwetlik, dep qaraydighanliqini ilgiri sürgen.

Gérmaniye bash ministiri béyjingdiki muxbirlarni kütüwélish yighinida bu weqeni tilgha aldi we "men bu heqtiki xewerlerni oqudum. Eger biz munasiwitimizni ilgiri sürimiz deydikenmiz, choqum xelq'ara qa'idilerge hörmet qilishimiz kérek " dep körsetti. Wén jyabaw bolsa gérmaniye hökümet organlirining tor béti hujumgha uchrash weqesige ehmiyet béridighanliqini eskertip, "hökümitimiz qet'iy tedbirlerni qollinip, kompyutér séstimisini xaklaydighan qilmishlargha qarshi turidu "dep tekitligen. (Erkin)