Gu'antanamodiki Uyghur tutqunlar teqdirning orunlashturushini endishe bilen kütmekte

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Gu'antanamodiki birqanche Uyghurning adwokati Sabin Willett. Özi teminligen.

Amérika dölet mudapi'e ministirliqi ötken jüme küni élan qilghan gu'antanamodiki tutqunlarning sot xatirisi, bu yerdiki Uyghur tutqunlarning ehwali toghrisida hazirghiche sir bolup kelgen bezi uchurlarni ashkarilidi.

Sot xatirisidin melum bolushiche, gu'antanamodiki herbiy sot kollégiyiside teptish da'iriliri teripidin "térrorchi" dep eyiblen'gen Uyghurlar buni ret qilghan.

Gu'antanamodiki Uyghurlar: qeyerge kétimiz?

Birleshme axbarat agéntliqi, bu yerdiki Uyghur tutqunlarning kallisidiki eng chong endishe, qoyup bérilgendin kéyin qeyerge bérish mesilisidur, deydu. Sot xatiriside körsitilishiche, sot kollégiyiside ipade bergen Uyghur tutqunlarning biri maxmud, xitaygha qayturulsa ölüm jazasigha höküm qilinidighanliqini bildürgen. U, "men qayturulushni xalimaymen we siyasiy panahliq bérilishini telep qilimen " deydu. Teptish da'iriliri teripidin el - qa'idige eza bolush bilen eyiblen'gen maxmud bu eyibleshni ret qilip, herbiy telim terbiye élishtiki birdin bir meqsiti musteqil sherqiy türkistan döliti qurush ikenlikini ilgiri sürgen. U, "men erkin hayat kechüridighan bir yerge bérip yashashni ümid qilimen, bu méning chet'elge chiqishimdiki sewebim idi" dep tekitligen. Gu'antanamoda dölitige qayturulushni xalimasliq bu yerdiki tutqunlar ichide Uyghurlargha xas, kem uchraydighan ehwallarning biri bolushi mumkin.

Amérika dölet mudapi'e ministirliqi tutqunlarning sot jeryanidiki iqrarini ashkarilighan bolsimu, emma Uyghurlarning köpchilikining isim - familisi we salahiyiti ashkarilanmidi. Dölet mudapi'e ministirliqi sot xatiriside bezi tutqunlarning shexsi uchurini ashkarilimighanliqini "bu höjjet élan qilin'ghandin kéyin ularning ziyankeshlikke uchrimasliqi közde tutulghan" dep chüshendürmekte.

Ular bizni méhman qilip, tutup berdi

Gu'antanamodiki xitaygha qayturulushni xalimaydighan Uyghurlar yalghuz maxmud bilen cheklenmeydu. Sot xatiriside körsitilishiche, sot kollégiyisidiki ipadiside, "eger men xitaygha qayturup bérilsem, ular méni qattiq qiyin - qistaqqa alidu " dep tekitligen bir Uyghur tutquni, "ular méni itqa talitishi we tirnaqlirimni sughuruwétishi mumkin " deydu.

Sot xatiriside bu Uyghurning ismi we salahiyiti tilgha élinmidi. Gu'antanamo lagiridiki Uyghur tutqunlarning ichide 18 neper kishi amérika afghanistan'gha hujum qilishtin burun afghanistanning tora bora téghidiki "Uyghur telim - terbiye lagiri" da turghan. Ular amérikining bombardimani we shimal ittipaqi küchlirining hujumi astida lagirni tashlap pakistan'gha qéchishqa mejbur bolghan iken. Shuningdin kéyin guruppidikilerning lagir bashliqi abley bilen bolghan alaqisi üzülüp qalghanliqini tekitligen bir Uyghur tutquni, "biz pakistan'gha barghanda yerlik puqralar bizni qérindashlarche kütüwaldi we bizni yimek - ichmek hem gösh bilen méhman qildi. Biz ularning bizni hökümetke tutup béridighanliqini oylimighan iduq" deydu.

Uning eskertishiche, pakistanliqlar ularni shu jaydiki bir meschitke élip barghandin kéyin pakistan da'irilirige tapshurup bergen. U, gu'antanamodiki herbiy sotchilargha "biz pakistanda türmige tashlan'ghandin kéyin ularning her birimizni 5000 dollargha satqanliqini angliduq" deydu.

Biz amérikining düshmini emes

Sot xatiriside körsitilishiche, ismi ashkarilanmighan bu tutqun sot kollégiyisidiki ipadiside amérika teptish xadimlirining eyiblishini ret qilip, "bizning peqet birla nishanimiz bar, u bolsimu xitay hökümitige qarshi turush. Bizning lagirdin ayrilishimiz siler bilen mesilimiz yoqliqini körsitidu. Bu bizning amérika hökümitige qarshi düshmen emeslikimizni ipadilimekte" dep tekitligen. Bu tutqun, herbiy kollégiye xadimining "séningche dunya islamgha yüzlinishi kérek, dep qaramsen ? " dégen su'aligha jawap bérip, "yaq, undaq dep qarimaymen. Kishilerning özi xalighan dinni tallash hoquqi bar. Méningche siz kishilerni bir din'gha kirishke yaki méning dinimgha ishinishke mejburlisingiz bolmaydu," deydu.

2001-Yili 5 - ayda dölitidin ayrilip pakistan arqiliq shu yili 7 - ayda tora boradiki Uyghurlarning lagirigha barghan bir tutqun, sot kollégiyisige bergen ipadiside mundaq deydu: aldi bilen men dölitimdin ayrilish sewebimni chüshendürmekchi. Bizning dölitimiz xitay hökümiti teripidin kontrol qilinmaqta. Ular bizge bashqiche siyaset tutidu. Uyghurlarni yoqilang sewebler bilen eyibleydu we jazalaydu. Men buni qobul qilalmidim we chet'elge chiqip kettim. Dölitimge qaytishni xalimaymen. Bu méning pakistan'gha bérishimdiki sewebimdur".

Bizning peqet birla nishanimiz bar, u bolsimu xitay hökümitige qarshi turush. Bizning lagirdin ayrilishimiz siler bilen mesilimiz yoqliqini körsitidu. Bu bizning amérika hökümitige qarshi düshmen emeslikimizni ipadilimekte.

Amérika dölet mudapi'e ministirliqining ashkarilishiche, hazirgha qeder 187 neper tutqun lagirdin qoyup bérildi. Shuning bilen birge 80 neper tutqun se'udi erebistan, marakesh, rusiye, behreyin we pakistan qatarliq döletlerge ötküzüp bérilgen.

Amérika dölet mudapi'e ministirliqining bayanatchisi fleks pléksko, bu döletlerge ötküzüp bérilgen tutqunlarning aqiwiti toghrisida, "amérikining bashqa dölet hökümetlirige mehbuslarni qandaq jazalash heqqide pikir bérish hoquqi yoq" deydu. Lékin amérika hökümiti gu'antanamodiki Uyghur tutqunlar xitaygha qayturup bérilse, ularning ölüm jazasi yaki ten jazasigha uchrimaydighanliqigha kapaletlik qilghili bolmaydu" dep körsetmekte. Amérika herbiy da'iriliri gu'antanamodiki 300 din artuq tutqunning sot xatirisini élan qildi. Emma hazirghiche sotlanmay tutup turuliwatqan tutqunlarning sani xéli bar.

Gu'antanamo lagiridiki tutqunlar mesilisi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining shiddetlik tenqid qilish nishanigha aylan'ghan mesile bolup qalghan idi. Xelq'ara kechürüm teshkilati gu'antanamoni "kulag taqim aralliri" dep atighan we lagirni taqashni telep qilghan bolsimu, biraq amérika hökümiti lagirdiki tutqunlarni "xeterlik unsurlar" dep qarimaqta we bu heqtiki tenqidlerni inkar qilip, lagirni taqashni ret qildi.

Ular xitaygha qayturulsa héchkim ularni qayta körelmesliki mumkin

Seybin willit gu'antanamodiki Uyghur tutqunlarning adwukati. U, radi'omizning ziyaritini qobul qilghanda "heqiqiy ehwalning hökümet terep chüshndürgen'ge qarighanda bir az murekkep" ikenlikidin endishe qiliwatqanliqini bildürdi. Uning tekitlishiche, hökümet da'iriliri bu qétim mehbuslarning isimliki we sanini élan qilghan bolsimu, emma höjjetning indikisi bolmighanliqtin uni körüp chiqishqa birer hepte waqit kétishi mumkin. U, bu doklat élan qilin'ghandin kéyin gu'antanamoda tutup turuliwatqan Uyghurlar heqqidiki uchurimiz téximu köpeydi" deydu.

Seybin willit buning aldida birleshme axbarat agéntliqigha Uyghur tutqunlarni xitaygha qayturushning xeterlik ikenlikini eskertip, "ularning yurti xitayda, emma ular xitayda zindanda ghayip bolup kétishi we héchkim ularni qayta körelmesliki mumkin" dep tekitligen. (Erkin)