Хитай гуәнтанамодики уйғурларни қайтурувелиш тәлипидин һазирғичә ваз кәчмиди

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Гуантанамота тутуп туруливатқан уйғурларниң бири - адил һеким. Йеқинда америкилик адвокат сабин вилләт әпәнди абабәкри қасим вә адил һекимниң адвокатлиқини үстигә елип, уларниң балдуррақ түрмидин чиқиши үчүн һәрикәт қилмақта.Рәсимни адилниң адвокати сабин вилләт әпәнди тәминлигән.

Хитай һөкүмити, 3 ‏- бир дөләткә орунлаштурулғичә гуәнтанамода изчил тутуп турушқа буш һөкүмитиниң һоқуқлуқ яки әмәслики америка сот мәһкимилири тәрипидин қарар қилиниш басқучида туруватқан уйғур тутқунларни қайтурувелиш тәлипидин һазирғичә ваз кәчмиди.

Гуәнтанамодики уйғурлар

Президент буш хитай дөләт рәиси ху җиңтавни пәйшәнбә күни ақ сарайда күтүвалған күни хитай ташқи ишлар министирлиқи, америка хәлқара терроризмға қарши күрәшниң бир қисими болған гуәнтанамодики уйғурларни қайтуруп бериши керәк, дәп баянат елан қилди.

Америка дөләт мудапиә министирлиқи ахбарат әркинлики қануниниң роһи бойичә чаршәнбә күни 4 йилдин бери гуәнтанамода тутуп турулуватқан вә көп қисими талибан, әл - қаидә әзалирини асас қилған 558 нәпәр тутқунниң тизимликини елан қилди. Тизимликтики тутқунлар ичидә әркин махмуд, неғ муһәммәд, әхмәт турсун, абдул разақ, һәсән әнвәр, әхмәд адил, йүсүп аббас, ахтар қасим басит, бәхтияр махмуд, абдухелил мамут, һаҗи муһәммәд аюб,с әйдулла халиқ, абдуғопур абдурахман, һаҗи әкбәр абдуғопур, абабәкри қасим, абдулла абдуқадирахун, давут абдуреһим, адил абликим, имам абләһәт, хозайфа пәрһад, әхмәт муһәммәд, адил нури қатарлиқ 22 нәпәр уйғурлар бар. Булар қазақистан тәвәликидики 2 нәпәр уйғур билән қирғизистан тәвәликидики бир уйғурни өз ичигә алмайду.

Шәрқий түркистан террорристму?

Пәйшәнбә күнки мухбирларни күтүвелиш йиғинида, "биз америка тәрәпниң җуңго пуқралири болған бу террорчиларни қайтуруп беришини үмид қилимиз " дәп тәкитлигән чин гаң, " террор инсанийәтниң дүшмини. Шәрқий түркистан хәлқара террорлуқ күчлириниң бир қисими болуш сүпити билән хәлқара җәмийәткә, җуңго вә америкиға җиддий тәһдит салмақта " дәйду. Америка илгири шәрқий түркистан ислам партийисини террорлуқ тәшкилатлар тизимликигә алған болсиму, лекин чин гаң баянатида конкрет бир тәшкилатни тилға алмиди. Униң шәрқий түркистан дәп атилидиған сиясий ‏- җуғрапийиви намни "хәлқара җәмийәткә, җуңго вә америкиға тәһдит селиватқан террор күч " дәп әскәрткәнлики диққәт қозғимақта.

Уйғур тутқунлар мәсилиси хитайға өткүзүп беришни ойлишиш басқучидин өтүп кәткән

Америка дөләт мудапиә министирлиқи елан қилған тизимликтики 22 нәпәр уйғурниң аз дегәндә 9 нәпири америка даирилири тәрипидин "дүшмән җәңчиси әмәс" дәп елан қилинған яки гунаһсиз, дәп ақланған кишиләр. Америка уйғур җәмийитиниң рәиси нури түркәлниң америка әмәлдарлириниң сөзини нәқил кәлтүрүп әскәртишичә, уйғур тутқунлар мәсилиси хитайға өткүзүп беришни ойлишиш басқучидин өтүп кәткән мәсилә болуп қалған.

Нури түркәл өз нөвитидә йәнә гуәнтанамодики уйғур тутқунларниң адвокати сәйбин веллитниң ярдәмчиси. Америка һөкүмити бу йәрдики уйғур тутқунларниң хитайға қайтуруп берилсә, тән җазасиға учраш яки өлүм җазасиға һөкүм қилинмаслиқиға капаләтлик қилиғили болмайдиғанлиқи сәвәбидин уларни 3 ‏- бир дөләткә орунлаштурүш йолини тутмақта.

Бирләшмә ахбарат агентлиқи бу һәқтики хәвиридә бейҗиңдики дипломатлар вә чәтәллик мутәхәссисләрниң, бөлгүнчиләр тәрипидин елип берилди дәп қаралған нурғун зораванлиқ вәқәлири сиясий мәқсәдни чиқиш қилған болмай, шәхсий ихтилаплар сәвәбидин йүз бәргән вәқәләр, дәп қарайдиғанлиқини әскәртти.

Сиясий мәһбуслар өлүм җазасиға үчримақта

Сиясий мәһбусларға өлүм җазаси бериш яки хитайға өткүзүп берилгән уйғур тутқунларни өлүм җазасиға һөкүм қилиш хәлқара кишилик һоқуқ органлириниң тәнқидигә учраватқан бир мәсилә. Уйғур кишилик һоқуқи вә демократийә һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир чаршәнбә күни америка дөләт мәҗлисидики испат бериш йиғинида, исмаил сәмәтниң пакистан һөкүмити тәрипидин хитайға өткүзүп берилгәндин кейин өткән йили 10 ‏- айда өлүм җазасиға һөкүм қилинғанлиқини вә америка даирилириниң бу мәсилигә диққәт қилишини тәләп қилди. Рабийә қадир, 2 ‏- дөләт тәрипидин хитайға өткүзүп берилгән уйғурлар ичидә һәтта б д т мусапирлар идариси тәрипидин сиясий панаһлиқи қобул қилинған уйғурларму бар. Улар тән җазаси һәтта өлүм җазасиға дуч кәлмәктә " дәйду.

Қәшқәрлик муһәммәт тохти б д т мусапирлар мәһкимиси тәрипидин сиясий панаһлиқи қобул қилинғандин кейин пакистан даирилири тәрипидин хитайға өткүзүп берилгән вә муддәтсиз қамақ җазасиға һөкүм қилинған уйғурларниң бири.

Уйғур тутқунларни пәқәт уларниң һаятиға тәһдит йәтмәйдиған 3 ‏- дөләткила орунлаштурғили болиду

Т. Кумар: уйғур тутқунларни "пәқәт уларниң һаятиға тәһдит йәтмәйдиған 3 ‏- дөләткила орунлаштурғили болиду"

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң вашингтондики асия - тинч окян райони ишлири бойичә мәсули т. Кумар, уйғур тутқунлар хитайға қайтуруп берилсә, уларниң һаятиға тәһдит йетидиғанлиқини әскәртти. Т. Кумар, уйғур тутқунларни " пәқәт уларниң һаятиға тәһдит йәтмәйдиған 3 ‏- дөләткила орунлаштурғили болиду "дәйду.

Хитай дуня бойичә өлүм җазасини әң көп иҗра қиливатқан дөләт. Хәлқара кәчүрүм тәшкилати җуңго дөләт рәиси ху җиңтавниң вашингтонни зиярәт қилғанлиқи мунасивити билән пәйшәнбә күни елан қилған бир доклатида, 2005 ‏- йили дуня бойичә өлүм җазасиниң 80 % хитайда иҗра қилинғанлиқини билдүрди. Кәчүрүм тәшкилатидики пейирс банистерниң әскәртишичә, бәзи дөләтләр өлүм җазасини давамлиқ йолға қоюватқан болсиму, лекин дуня бойичә өлүм җазасиға қарши туридиған дөләтләр көпәймәктә. 1977 ‏- Йили дуня бойичә 16 дөләт өлүм җазасини бикар қилған болса, 2005 - йили бу сан 86 дөләткә көпәйгән. Банистер, өлүм җазасини иҗра қиливатқан һөкүмәтләрни өлүм җазасини бикар қилиш тәрәпдарлириниң пикирини аңлап беқишқа чақирди. У, "бу йәрдә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң мәвҗут икәнлики ениқ " дәйду. Лекин, хитай һөкүмити өлүм җазасини ақлап " җуңголуқларниң әнәниси җанға - җан, қанға - қан елиш " дәп көрсәтмәктә.

Бейҗиң һөкүмити өлүм җазасиға һөкүм қилинған мәһбусларниң санини дөләт мәхпийәтлики қатарида көргәчкә буни елан қилишни рәт қилип кәлди. Лекин хитай мутәхәссислириниң әскәртишичә, хитайда йилда өлүм җазасиға һөкүм қилинидиғанлар 10 миңға йетиши мумкин. Америка уйғур җәмийитиниң рәиси нури түркәл, " мана бу сәвәбләр америкиниң гуәнтанамодики уйғурларни хитайға қайтурса болмайдиғанлиқини көрсәтмәктә "дәйду. (Әркин)