Gu'antanamodiki Uyghurlar kanada metbu'atlirida


2007.10.10

Gu'antanamo turmisida tutup turuluwatqan Uyghurlar mesilisi xelq'ara jem'iyetning jiddiy diqqitini qozghighan mesililerning biri shundaqla bu kanadaliqlar üchünmu natonush mesile emes . Aldinqi yilning bashliri amérika hökümitining bu Uyghurlarni kanadagha orunlashturush üchün kanada da'iriliri bilen söhbet ötküzüwatqanliqi metbu'atlar arqiliq otturigha chiqqan bolup , kechürüm teshkilati kanada bölümi bu Uyghurlarning kanada tereptin qobul qilinishi üchün, özlirining pa'aliyet élip bériwatqanliqini bildürgenidi. Lékin ikki ayning aldida amérika hökümitining bu telipining kanada da'iriliri teripidin ret qilin'ghanliqi kanada metbu'atliri arqiliq otturigha chiqti.

Yéqinda kanadaning kbk radi'osining muxbiri antony germa'in amérikining bostondiki bin'gham adwokatliq ornining xadimi , gu'antanamodiki Uyghurlarning adwokatliridin biri bolghan jason pinneyni ziyaret qilip, bu Uyghurlaning güentanamogha qandaq kélip qalghanliqi, ularning nöwettiki salahiyiti we hayati heqqide melumat aldi. Biz bu programmini bu ziyaret asasida teyyarliduq. Adwokat jason pinneyning bayan qilishigha qarighanda, amérika afghanistan we pakistanda qolgha chüshken bu Uyghurlarni düshmen jengchiliri dep qarap,gu'antanamo turmisigha élip barghan bolsimu, lékin kéyin tekshürüshler netijiside bu Uyghurlarning amérikining düshmini emes,belki xitay hökümitining düshmini ikenliki otturigha chiqqan.

Uyghurlar xata waqit we xata orunda qolgha élin'ghan

Adwokat jason pinney Uyghurlarning gu'antanamoda peyda bolush seweblirini tonushturup: gu'antanamodiki turmida nöwette 17 neper Uyghur tutup turulmaqta . Méning adwokatliq ornum 9 neper Uyghurgha mes'ul. Ularning hemmisi eyni waqitta xitay hökümitining siyasiy zulumlirigha uchrighan Uyghurlardur. Bularning köpliri türkiyige bérip ishleshning yolini qilish üchün, 1999-yili we 2000-yillarning axirliri afghanistan'gha kelgenidi.

Ular afghanistanda türkiyining wizisini kütüp yatqanda, 11 - séntebir weqesi partlidi. Ular turuwatqan yézimu bombardiman qilindi. Shuning bilen ular taghlargha qachti we ashliq we yémekliktin qisilghan bu Uyghurlar taghu- tashlarni halqip pakistan'gha qéchip bardi. Pakistanda ularni pakistanliq musulmanlar meschitke élip bardi we ularning pulgha yaraydighanliqini körüp yétip, yaxshi ta'amlar bilen méhman qildi. Kéchini meschitte tünigen bu Uyghurlar etisi pakistanliqlar teripidin adem béshigha 5000 dollardin amérika eskerlirige sétildi. Bashqa Uyghurlarning teqdirimu buninggha oxshap kétidu. Buning bilen Uyghurlar gu'antanamoda peyda boldi,deydu.

Bu Uyghurlar amérikini özlirining dosti, dep qaraydu

Adwokat gu'antanamoda turuluwatqan Uyghurlarning hayatining bashqa tutqunlardin perqliq ikenlikini,ularning hergizmu amérikining düshmini emes,emeliyette xitayning düshmini ikenlikini tekitlep: "eger güentanamogha kirsingiz bu yerdiki Uyghurlarning özgiche hayatini körisiz . Bu yerdiki Uyghurlarning hemmisi köz qarash jehette amérika bilen birdeklikke ige. Ular amérikigha choqunidu , xitay kommunist hakimiyitige qarshi küreshlirige amérikidin yardem kütidu," deydu.

Adwokat jason pinney bu Uyghurlarning xata yer we xata waqitta tutulghanliqi, ularning hergizmu jinayetchi yaki térrorchi emeslikini tekitlep: "nechche yilning aldidila, biz bu Uyghurlarning térrorchi yaki düshmen jengchisi emeslikini, ularning derhal qoyuwétilishi kéreklikini bildürgeniduq, lékin ular gu'antanamoda yenila tutup turulmaqta," deydu.

Uyghurlarning soti yenila dawam qilmaqta

Adwokat jason pinneyni gu'antanamoda tutup turuluwatqan Uyghurlarning nöwettiki qanuni salahiyiti heqqide toxtilip:" bu yerdiki Uyghurlar resmiy qoyup bérilish salahiyitige ige. Lékin ularning qoyup bérilishi üchün, hökümet yéterlik bixeterlik zéminini hazirlighini yoq. Bir yildin béri hökümet da'iriliri bu Uyghurlarni qobul qilidighan dölet chiqmighanliqi üchünla, ularning dawamliq tutup turuluwatqanliqini tekitlep kéliwatidu. Méningche bu toghra emes. Ular sotqa chiqirilishi kérek, emeliyette sot téxi ular heqqidiki axirqi qararni bermidi. Biz ilgiriki sotning ular heqqidiki selbiy qararini özgertishini telep qiliwatimiz," deydu.

Amérikining qarari Uyghurlarning teqdirige ijabiy tesir körsetti

Amérika dölet mejlisi aldinqi yili, qanun'gha tüzitish kirgüzüp, herbiy sotta peqet qanunsiz düshmen jengchiliriningla sotlinidighanliqini bildürgenidi. Amérika aly sot mehkimisi bu yilning iyun éyida, herqandaq adwokat we puqralar hoquqini himaye qilghuchilarning gu'antanamo türmiside tekshürüsh élip bérishigha yol qoyidighanliqini élan qilghanidi.

Adwokat jason pinney bu qararlarning bu yerdiki 17 neper Uyghurning hayatigha tesir körsetkenlikini tilgha élip: "bu intayin chong bir ghelibe . Buning bilen aliy sotning sot tertipide tüptin özgirish boldi. Misalgha alsam, ilgiriki sot men mes'ul bolghan eli isimlik Uyghurning düshmen jengchisi ikenlikige höküm qilghanidi. Bu yil 4- ayda aliy sot mehkimisi, ilgiriki hökümni bikar qilip, uning düshmen jengchisi emeslikige höküm chiqardi. Hökümetmu uning düshmen jengchisi emeslikini étirap qildi" deydu.

17 Neper Uyghurning gu'antanamodiki uzun'gha sozulghan turme hayati qachan axirlishidu, bu su'algha jawab tépish yenila qiyin.

Bu adwokatni ziyaret qilghan, Uyghur rayonida ziyarette bolghan, kbk radi'osining muxbiri antony germa'in bolsa, nöwette Uyghurlarda amérikigha choqunush keypiyatining küchluk ikenlikini,eger 17 neper Uyghur gu'antanamoda dawamliq tutup turuliwerse, Uyghurlardiki amérikigha bolghan bu xil keypiyatning suslishishqa qarap mangidighanliqini eskertidu. (Kamil tursun)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.