Amérika dölet mejliside shangxey hemkarliq teshkilati mesilisi heqqide ispat bérish yighini échildi

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Shangxey guruhi prézidéntliri 2006 - yili 14 - iyun shangxeyde échilghan yighinda. AFP PHOTO

Amérika qoshma shtatliri dölet mejlisining kishilik hoquq komitéti 19-séntebir küni dölet mejlisining rayburn namidiki sariyida " shangxey hemkarliq teshkilati kishilik hoquqqa tehdit boluwatamdu yaki rayonning muqimliqi we hemkarliqini temin étiwatamdu? " dégen téma astida bir guwahliq bérish yighini achti.

Mezkur pa'aliyet dölet mejlisi kishilik komitétining birleshme re'isilik wezipisini béjiriwatqan mejlis ezaliridin tom lantos ependi we frank wolf ependi teripidin uyushturulghan, yighin uqturushi mezkur ikki erbabning imzasi bilen élan qilin'ghan idi.

Yighin'gha dölet mejlisi kishilik hoquq komitétining re'isining wekili hans ependi riyasetchilik qilghan bolup, yighinda xelq'ara kechürüm teshkilatining asiya-tinch okyan rayoni boyiche diréktori t .Kumar, xelq'ara krizis guruppisining diréktori jénifér lé'onard, erkinlik öyining xadimi danni'an murpi, amérika Uyghurliri birleshmisining sékritari alim séyitof qatarliqlar mexsus türde shangxey hemkarliq teshkilatining shekillinishi we roli, uning xelq'ara jemiyetke körsitiwatqan tesiri, ottura asiya rayonining xelq'ara jughrapiyiwi siyasette, shuningdek xitay-rusiye munasiwetliride tutqan orni, her qaysi memliketlerning shangxey hemkarliq teshkilatidin közligen meqsetliri hemde Uyghurlarning duch kéliwatqan mesililiri qatarliq köpligen ehwallar otturigha qoyuldi.

Shangxey guruhidiki döletlerde kishilik hoquq mesilisi éghir

Yighinda sözligüchiler birdek halda shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning kishilik hoquqni depsende qilishni téximu kücheytiwatqanliqini ilgiri sürgen bolup, erkinlik öyining wekili danni'an murpi ependi sözide , erkinlik öyining 2007-yili , shangxey guruhidiki xitay, rusiye, qazaqistan, qirghizistan , tajikistan we özbékistan heqqide élan qilghan mexsus doklatini asas qilip turup, mezkur döletlerning oxshimighan derijide öz xelqlirining kishilik hoquq we puqraliq hem démokratik hoquqlirini depsende qiliwatqanliqini misallar bilen tekitlep ötti.

Danni'an ependi özbékistanning weziyiti heqqide toxtalghanda, 2005-yilidiki enjan weqesini tilgha élip, tashkent da'irilirining xelq'ara jem'iyetning tenqidige qarimay, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we hoquq qoghdighuchilarni jazalashni dawamlashturiwatqanliqini tekitlidi.

Danni'an ependi yene ottura asiya döletliridin qazaqistan, qirghizistan we özbékistanlarning siyasiy musapir Uyghurlarni xitaygha qayturup bérishni dawamlashturup, xelq'ara ehdinamilerni buzghanliqini otturigha qoydi. Uning éytishiche, rusiye fédératsiyisimu oxshashla siyasiy musapirlarni öz dölitige qayturghan memliket bolup, rusiye hökümiti özbék öktichilirini tutup özbékistan hökümitige tapshurup bergen.

Erkinlik öyi wekilining xulasisigha asaslan'ghanda, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler kishilik hoquqqa tehdit peyda qilmaqta.

Rusiye we xitay mezkur guruhtiki hel qilghuch küch

Xelq'ara krizis guruppisining diréktori jénifér lé'onard bolsa, ottura asiyadiki özbékistan qatarliq döletlerning kishilik hoquqni depsende qilishta mundaq krizis derijisige yétip bérishta uning rusiye we xitay bilen bolghan munasiwetliri jümlidin bu döletlerning uni yéqindin qollishi bilen baghlinishliq ikenlikini ilgiri sürdi. Uning qarashlirigha asaslan'ghanda, rusiye-xitay hemkarliqi shangxey hemkarliq teshkilatidiki muhim hel qilghuch nuqta bolushi mumkin.

Amérika Uyghurliri birleshmisining sékritari alim séyitof ependi bolsa, mexsus türde shangxey hemkarliq teshkilatining Uyghurlargha körsetken tesiri , xitay hökümitining bu teshkilattin paydilinip, qazaqistan, qirghizistan we özbékistanlar bilen kélishim tüzüp, Uyghurlarning siyasiy heriketlirige zerbe bergenliki hemde bu döletlerning Uyghur musapirlirini xitaygha tutup bergenliki heqqide toxtaldi.

U yéqinda rusiye bilen xitayning shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler bilen birlikte rusiyining chélyabinski we Uyghur élining ürümchi shehiride birleshme manéwir ötküzgenliki, bu manéwirning Uyghurlargha qaritilghanliqini tekitlidi. Biraq, alim séyitof ependi ziyaritimizni qobul qilip, shangxey hemkarliq teshkilatining atalmish "üch xil küchke zerbe bérish" nami astida Uyghur siyasiy heriketlirige zerbe bérish we öktichilerni jazalash heriketlirini dawamlashturghanliqi üchün ular héch qachan rayon'gha muqimliq élip kélelmeydighanliqi , eksiche muqimsizliq amillirini keltürüp chiqiridighanliqini otturigha qoydi.

Amérika bésim körsitish kérek

Xelq'ara kechürüsh teshkilatining asiya we tinch okyan rayoni boyiche diréktori t.Kumar ependi sözide rusiye bilen xitayning shangxey hemkarliq teshkilatida hel qilghuch rol oynawatqanliqi, rusiye bilen xitayning bu teshkilattin közligen ortaq hem ayrim meqsetlirige ige ikenliki, xitayning mezkur teshkilatqa tayinip, Uyghurlarning jümlidin ottura asiya puqralirining kishilik hoquq we démokratik teleplirige zerbe bériwatqanliqini otturigha qoydi.

U, amérika qoshma shtatlirining shangxey hemkarliq teshkilatigha bésim körsitip, bu teshkilatqa eza döletlerning démokratiyige qarshi herikitige chek qoyushi lazimliqini telep qildi.

Shangxey guruhidiki döletlerning ayrim we ortaq menpe'etliri mewjut

Shangxey hemkarliq teshkilati 1996-yili shangxey besh dölet teshkilati dégen nam astida qurulghandin kéyin, üzlüksiz türde öz da'irisini kéngeytip,, 2001-yili özbékistanni kirgüzüsh bilen shangxey hemkarliq teshkilati dep atalghan.

Bu teshkilatning öz hemkarliq da'irisini eslidiki chégra mesilisidin bara-bara kéngeytip, herbiy hemkarliqlarni kücheytti. Netijide, közetküchiler bu teshkilatni asiyaning "nato"si we yaki yéngi "warshawa shertnamisigha eza döletler ittipaqi" dep teripliship, rusiye we xitay rehberlirining mezkur teshkilat arqiliq amérika bashliq gherb döletlirining ottura asiyadiki tesirini siqip chiqirishqa intiliwatqanliqini ilgiri sürüshti.

Yighin qatnashquchiliri oz pikirliride bu nuqtinimu mu'eyyenleshtürüp ötken bolsimu, biraq rayon döletlirining hemmisining öz aldigha közligen meqsiti we menpe'etliri barliqi, shunga ularning qurghan hemkarliqlirining beribir puxta emeslikini tekitleshti. Alim séyitof ependi bolsa, ene shu öz aldigha közlen'gen , bir-biri bilen ziddiyetlik ayrim menpe'etlerning bu teshkilatning muqim emeslikidiki muhim amil ikenlikini otturigha qoydi.(Ümidwar)