Ху җинтавниң һиндиистан зияритидә 1962‏- йилидики чегра урушиға сәвәбчи болған мәсилә йәнә алдинқи шәрт қилинидикән

• Мухбиримиз вәлиниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бир һиндистан әскири хитай – һиндистан урушида хитай чегрисиға йеқин җайда. "Life" Жорнилиниң 1962 – йили 16 – ноябирдики санида елан қилинған. Image courtesy: Life

'Һиндистан вақит гезити' ниң 10 ‏- ноябир күни йеңи деһлидин хәвәр қилишичә, хитайниң дөләт рәиси ху җинтав 11 ‏- айниң 20 ‏- күни һиндистанни зиярәт қилиду. Ху җинтавниң бу қетимқи һиндистан зиярити җәрянида, хитай билән һиндистан оттурисида әркин содини йолға қоюш келишими һәққидә сөһбәт өткүзилиду. Хитай - һиндистан сода сөһбити башлиниш алдида туруватқан мушундақ бир вақитта, һиндистан тәрәптә хитай мәблиғиниң кириш миқдарини чәкләш яки чәклимәслик һәққидә кәскин муназирә пәйда болған. Хитай тәрәптә болса, һиндистанниң арунага шитатиниң даирисидики даван районини қайтуруп елишни сода келишими һәққидики сөһбәтниң алдиниқи шәрти қилиш бәлгиләнгән.

Хитайниң шәртигә һиндистанниң мақол болуши мумкин әмәс

‏-‏-‏- Бу қетим хитай -һиндистан оттурисида елип берилидиған әркин содини йолға қоюш сөһбитидә, хитайниң даван районини қайтуруп елиш шәртигә һиндистанниң мақол болуши мумкин әмәс, ‏-‏-‏-‏- дәп баян қилиниду 'һиндистан вақит гезити'дә елан қилинған хәвәрдә. Униңда баян қилинишичә йәнә, бу һиндистанниң земини, һималая тағ тизмисидики истратегийилик орни җәһәттә һиндистан үчүн интайин сәзгүр җай. Әмма хитай даван районини қайтуруп елишни алдиниқи шәрт қилип бәлгилигән. Әгәр һиндистан бу алдинқи шәрткә көнүп, даван районини хитайға қайтуруп бәрсә, хитай андин һиндистан билән 1962 ‏- йилидики хитай - һиндистан чегра урушида хитай контрол қиливалған, һазир шинҗаң уйғур аптоном райониға тәвә ақсайчин районини өз ичигә алған 38 миң квадрат километирлиқ чегра мәсилисини бир тәрәп қилиш һәққидә сөһбәт өткүзүшкә мақул болидикән.

Хитай билән һиндистан оттурисидики чегра талаш-тартиши 1914 ‏- йили башланған

Мунасивәтлик материялларға асасланғанда, хитай билән һиндистан оттурисидики чегра талаш-тартиши 1914 ‏- йилидики әнгилийә‏-хитай-тебәт үч тәрәп оттурисида елип берилған чегра сөһбитиидә башланған. Бу сөһбәттә оттуриға қоюлған 'микмахун сизиқи'ға әнгилийә билән тебәт имза қоюп, пәқәт хитайла қарши чиқип имза қоюшни рәт қилған. Әйни ваақтта пәқәт хитайла тебәтни игилик һоқуқи бар дөләт әмәс, бәлки хитайниң бир қисми дәп тәкитлигән. Бу мәсилә шуниңдин кейин һазирға қәдәр мәвҗут. Һиндистан 1954 ‏- йили мушу чегра сизиқи буйичә өз территорийисидә мәзкур җайда алаһидә район қурди. 1972 ‏- Йили бу алаһидә районни арунага шитати дәп елан қилди, 86 ‏- йили бу шитатниң дәриҗисини өлкә дәриҗилик шитатқа өрләтти. Һазир арунага шитатиниң нопуси бир милйондин ашиду. Бу шитатта тебәтчә лама диниға етиқад қилидиған минба, каңбаларни өз ичигә алған 82 хил қәбилә яшайду. Бу қәбилиләрниң бир қисми һинди диниға етиқад қилиду. Йәнә бир қисми берма типиға киридиған аһалилар христан вә католик диниға етиқад қилиду. Һиндистан адәттә бу районға келидиған чәтәллик саяһәтчиләрниң санини қаттиқ чәкләйду.

Хитай -һиндистан депломатийисидики секким мәсилиси

Хитай -һиндистан оттурисидики чегра мәсилиси дәп қарилидиған йәнә , секким мәсилиси бар. Секким әслидә бир мустәқил дөләт иди. Бу дөләт 19 ‏- әсрдә әнгилийиниң һамийси болуп қалған. 1949 ‏- Йилидин кейин һиндистанниң ярдимидә мустәқиллиқини әслигә кәлтүргән. Секким 1975 ‏- йилидин кейин һиндистанниң бир шитати болған. 2003 ‏- Йили һиндистан 1914 ‏- йилидин тартип хитайниң бир қисми дәп қаримай кәлгән тебәтни дала ламаниң позитсийисигә асасән, хитайниң бир қисми дәп етирап қилди. Шуниңдин кейин хитайму секкимни мустәқил дөләт иди демәй һиндистанниң бир қисими деди.

1962 ‏- Йилидики чегра урушиға сәвәбчи билған мәсилә йәнә оттуриға чиққан

11 ‏- Айниң 20‏- күни хитай рәиси ху җинтав һиндистанни зиярәт қилиш алдида турғанда, 1962 ‏- йилидики чегра урушиға сәвәбчи болған мәсилә йәнә қайтидин тәкитлинип, һәтта хитай -һиндистан оттурисида әркин содини йолға қоюш үчүн сөһбәт елип беришниңму алдинқи шәрти қилип бәлгилигән. (Вәли)