Kanada hüseyin jélil mesiliside xitaygha téximu qattiq qol bolushi kérek

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Kanadadiki nopuzluq tetqiqat orgini bolghan Angus Reid namliq stratégiye tetqiqat ornining xitayda atalmish térrorluq jinayetliri bilen eyibliniwatqan hüseyin jélil mesiliside, kanadaning herqaysi shitatlirida élip barghan tekshürüshining netijisige qarighanda, 53% kanadaliq, hüseyin jélil délosida mesilide kanada hökümiti en'eniwi diplomatik yollar arqiliq xitay hökümitige naraziliq bildürüshi kérek, dep qaraydiken. 21% Kanadaliq bolsa, ikki dölet munasiwiti yirikleshken teqdirdimu, kanada hökümiti xitayning heriktini ashkara eyiblishi lazim, dep qarighan. Peqet rayini sinash pa'aliyitige qatnashqan 12% kishila xitay edliye sistémining hüseyin jélil üstidin höküm chiqirishigha yol qoyush kéreklikini tekitligen.

Kanada jama'iti xitaydiki kishilik hoquq we azsanliq milletlerning hoquqlirigha diqqet qilidu

Aldinqi heptide xitay hökümiti ikki dölet otturisidiki "konsul ehdinamisi" ning hüseyin jélil délosigha uyghun kelmeydighanliqini bildürgen, shundaqla xitay tashqi ishlar ministirlikining yardemchi ministiri xé yaféy "ottawa béyjingning kishilik hoquq ehwalini dawamliq ashkara tenqit qilsa we hüseyin jélilning kanada puqraliqidin waz kechmise, ikki dölet otturisidiki soda-ixtisadiy munasiwetler ziyan'gha uchraydu", dep kanadani agahlandurghan. Kanada bash ministiri Stephen Harper bolsa bulargha jawaben "kanada bilen xitay otturisidiki sodisida ghayet zor qizil reqem körülmekte. Xitay hökümitining kanada bilen adil soda élip bérishi xitayning özige paydiliq, eger ikki döletning soda munasiwetliri ziyan uchrisa, ziyanning eng chongini xitayning özi tartidu. Kanada özining qimmet qarishini kéngeytish, kishilik hoquqni qoghdash, bolupmu kanada puqrasining hoquq- menpetini mudapi'e qilishni asasi orun'gha qoyup turup, xitay bilen soda qilidu, dégenidi.

Bu tekshürüsh netijisige qarighanda, bu pa'aliyetke qatnashqan 72 % kanadaliq kanada hökümiti xitay bilen bolghan uzun mezgillik siyasette kishilik hoquq we az sanliq milletlerning hoquqini téximu köp tekitlishi kérek. Xitay bilen bolghan ixtisadiy munasiwet kanada üchün anche muhim emes, dep qarighan. Peqet 28% kishila xitayning kishilik hoquq ehwaligha köngül bölüshtin, uning bilen bolghan soda munasiwetlirining kanada üchün muhimliqini eskertken.

Isma'il semetning ölümi kanadaliqlarni endishige saldi

Dunya xitay hökümitining azsanliq milletlerning hoquqlirini qaramliq bilen depsende qilishigha inkassiz qalmaqta. Xitayning adil bolmighan qanun séstimisige baha bérish xelq'ara jem'iyetning bash tartip bolmaydighan burchi idi. Béyjing 2008-yilidiki olimpikqa hazirliniwatqan mundaq peytte, kanada kanada puqrasigha adil mu'amile qilish heqqide xitaygha bésim ishlitish pursitini qoldin bérip qoymasliqi kérek.

Kanada 1989-yili béyjingda yüz bergen "tyen'enmen qirghinchiliqi" din kéyin, gherb döletliri ichide tunji bolup xitay hökümiti bilen kishilik hoquq di'alogini bashlighanidi. Shuningdin beri kanada xitay da'irlirini kishilik hoquq xatirisini yaxshilashqa dewet qilipla qalmastin, azsanliq millet hésablan'ghan Uyghur, tibet qatarliq milletlerning hoquqlirigha hörmet qilishinimu telep qilip kelmekte.

Hüseyin jélilning xitaydiki hoquqliri depsende qiliniwatqan 8 milyon Uyghurning bir ezasi ikenliki tekitlengen Global and Mail gézitidiki "hüseyin jélil ependi mesilisi" namliq bash maqalida "xitay kommunistlirining azsanliq milletlerning siyasi, diniy we medeniy hoquqlirini depsende qilish tarixi nahayiti uzun. Hüseyin jélil térroluq heriketlirige qatnashti dep eyiblen'ginige oxshash, Uyghur pa'aliyetchilerge qarshi élip bérilghan jazalar 11-sintebir weqesidin kéyinki xitayda omumi yüzlük ehwalgha aylandi. Xitay da'irlirining hüseyin jélil ependige ölum jazasi bermeydighanliqi heqqide wede bérishinimu melum menidin éytqanda yenila ghelibe dep qarashqa bolidu, dep yézilidu. Buningdin ilgiri bu gézit xitay da'irlirining Uyghur pa'aliyetchisi isma'il semetke ölüm jazasi bergenlikini xewer qilghan. Hüseyin jélil bilen oxshash xaraktérdiki jinayet bilen eyiblen'gen isma'il semetning xitay da'irliri teripidin etip öltürülüshi, kanadaliqlarning hüseyin jélil heqqidiki endishisini téximu ashurdi.

2008-Yilidiki olimpik xitaygha bésim ishlitishning pursiti

Bu bash maqalida yene kanadaning xelq'ara jem'iyet xitaygha köz tikiwatqan nazuk bir peytni ching tutushi kérekliki tekitlinip:

"Dunya xitay hökümitining azsanliq milletlerning hoquqlirini qaramliq bilen depsende qilishigha inkassiz qalmaqta. Xitayning adil bolmighan qanun séstimisige baha bérish xelq'ara jem'iyetning bash tartip bolmaydighan burchi idi. Béyjing 2008-yilidiki olimpikqa hazirliniwatqan mundaq peytte, kanada kanada puqrasigha adil mu'amile qilish heqqide xitaygha bésim ishlitish pursitini qoldin bérip qoymasliqi kérek", dep yézilidu.

Ikki döletning höseyin jélilning tewelik mesilisidiki meydani özgergini yoq

Nöwette kanada bilen xitay hökümiti otturisida hüseyin jélilning tewelik mesilisidin kélip chiqqan toqunush téximu ötkürleshmekte. Kanada hökümiti hüseyin jélilning kanada puqasi ikenlikide ching tursa, xitay hökümiti uning xitay puqasi ikenliki heqqidiki qarishini tekitlimekte, hetta kanadadin hüseyin jélilning kanada puqaliqi salahiyitidin waz kéchishni telep qilmaqta. Bu talash-tartish ikki dölet munasiwitini jiddi bir kiriziske élip kirmekte.

Kanada bash ministiri Stephen Harper, kanada parlaméntidiki munaziride huseyin jélilning kanada puqaliqi salahiyitidin waz kechmeydighanliqini tekitlep: "hökümitimizning hüseyin jélilning kanada puqrasi ikenlikidiki meydani bashtin axir nahayiti éniq. Biz bu heqtiki meydanimizni xitay hökümitige qayta –qayta bildüriwatimiz" , dédi.

Xitay asasi qanunida xitay puqraliri ikkinchi bir döletning puqraliqigha ötse, uning xitay puqraliqi salahiyitidin mehrum bolidighanliqi alahide tekitlen'gen. Amma hüseyin jélil mesilisi bilen kanadagha kelgen xitayning tashqi ishlar ministir yardemchisi "xitay hökümiti qosh dölet puqraliqini étirap qilmaydu. Hüsenjan ependini xitay puqrasi, dep tonuydu. U kanada puqrasi bolushtin ilgiri jinayet sadir qilghan", deydu.

Xitay kanada bilen tüzgen ehdinamigha xilapliq qildi

Kanada bilen xitay otturisida 1997-yili imzalan'ghan "konsul ehdinamisi" de kanada puqraliqigha ötken sabiq xitay puqraliri kanada pasporti bilen xitayni ziyaret qilghan mezgilde, ularning qeyerde tughulishidin qet'iy nezer, kanada puqrasi mu'amilisidin behrimen bolidu, déyilgen. Hüseyin jélil kanada pasporti bilen özbekistanni ziyaret qilghanda, özbék da'irliri teripidin xitaygha ötküzüp bérilgenidi.

Kanada hüseyin jélil mesiliside xitaygha téximu qattiq qol bolushi kérek

Kishilik hoquq mesiliside Stephen Harper ning xitaygha tutqan qattiq qol siyasitini tenqit qilip kelgen kanadadiki 4-chong partiyining rehbiri Jack Layton Globe And Mail géziti teripidin élip bérilghan munaziride:" xitay da'irliri puqrayimiz bolghan hüseyin ependini dawamliq tutup tursa we uning xitay saqchiliri teripidin qiyin-qistaqqa élin'ghanliqi rast bolsa, biz xitaydin import qilidighan barliq mehsulatlarni, taki uning kishilik hoquq xatirisi yaxshilan'ghan'gha qeder cheklishimiz kérek", dédi.

Globe and Mail Gézitide élan qilin'ghan "bash elchini qoghlap chiqirish" namliq xette bolsa "kanada puqrasi chet dölette esir süpitide tutup turulmaqta. Xitayni hüseyin jélil ependige adil mu'amile qilishqa ündesh bilen uning teqdiride özgürüsh hasil qilghili bolmaydu. Kanada hökümiti qattiqraq wastini qollinip, xitay hökümitining bash elchisini kanadadin qoghlap chiqirish kérek", diyilidu. (Kamil tursun)