Xitay da'irliri hakimiyetni qoldin bérip qoymasliq endishisi bilenla kishilik hoquqni depsende qilmaqta

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Kanada puqrasi hüseyin jélil. U hazirghiche xitay türmiside.

Ottawa uniwérsitétning asasi qanun we kishilik hoquq qanuni proféssori Errol P. Mendes Kanadada chiqidighan Toronto star yeni "torontoyultuzi" gézitining 5-mart künidiki sanida maqale élan qilip, xelq'ara jem'iyetni hüseyin jélil mesiliside xitaygha qarita téximu keng da'iride herket élip bérishqa chaqirdi. Errol P. Mendes Maqalisini mundaq bashlaydu:

"Bash minister Stephen Harper kanadaning béyjingdiki bash elchixana xadimlirining ürümchide bashlan'ghan kanada puqrasi hüseyin jélilning sotigha qatnashturulmighanliqigha jiddi pozitsiye bildürdi. Kanadaliqlar bu sotni hökümet tereptin emes, hüseyin jélilning urugh-tughqanliri arqiliq xewer tapti. Sotqa qatnashqan hüseyin jélilning urugh - tughqanliri uning atalmish térrorluq pa'aliyetliri bilen bashlan'ghanliqini ret qilghanliqi üchün xitay da'irliri teripidin qiyin-qistaq qilin'ghanliqi we atalmish jinayetlerge qol qoymisa tirik kömiwitilidighanliqi heqqide tehdit qilin'ghanliqini ashkarilidi".

Hüseyin jélil heqqidiki sot shekil üchünla ötküzüldi

Proféssor Errol Mendes hüseyin jélil mesilisining kanadada jiddi bir mesilige ayliniwatqanliqi we kommunistik partiye diktatorliqidiki xitayning xelq'ara qanunlarni ayaq - asti qiliwatqan shara'itta bu mesilini hel qilishning kanada üchün asan'gha toxtimaydighanliqini bayan qilip: "gerche kanadaning béyjingdiki bash elchixanisidiki xadimlar bash ministirining yolyoruqi boyiche ish qilghan teqdirdimu, amma ular bu qiyin-qistaq we zorluq wasitilar bilen iqrar qildurulghan, shundaqla shekil üchünla élip bériliwatqan sotning netijisige tesir körsitelishi natayin. Xitay hökümitining hüseyin jélilning kanada puqraliq salahiyitini ret qilishi, shundaqla xelq'ara qanunlardiki mejburiyitini qayrip quyup, kanada konsulaxana xadimlirining uni ziyaret qilishigha yol qoymasliqi yaxshiliqning bishariti emes. Bash ministir Stephen Harper peqet xitay dölet re'isi xu jintawgha biwaste mudaxile qilghandila andin huseyin jélilning qarangghu teqdirige tesir körsitelishi mümkin egerde Stephen Harperning mudaxilisi yeterlik bolmighan teqdirdimu, xitay kanada bilen bolghan munasiwet we ikki dölet otturisidiki kishilik hoquq di'alogi közde tutushi kérek, dep yazidu.

Ikki dölet otturisidiki krizisning bashlinishi

Aptor maqalida wyétnamda ötküzülgen asiya tinch okyan ixtisadiy hemkarliq teshkilati yighini jeryanida xitay dölet re'isi xu jintaw bilen Stephen Harperning uchrishishining soghuq bir atmosférada emeliyleshkenlini, buning hüseyin jélil mesilisi üchün yaxshi bisharet bolmighanliqini eskertip: "aldinqi yili asiya tinch okyan ixtisadiy hemkarliq teshkilatining yuquri derijilik bashliqlar yighini jeryanida xu jintawning Stephen Harperning körüshüsh telipini ret qilishi kanada bilen xitay hökümiti otturisidiki munasiwetni kriziske élip bardi. Bu weqe ikki dölet munasiwiti üchün yaxshi bashlinish bolmidi. Axiri ikki dölet rehberliri 15 minutla gheyri resmiy körüshken bolsimu, her ikkila terep bu körüshüshtin razi bolmidi. Stephen HarperNing kanadaning öz qimmet qarishi bolghan démokratiye, erkinlik we kishilik hoquqni dollargha satmaydighanliqi heqqidiki sözliri ikki dölet otturisidiki soghuq munasiwetni körsitip berdi", dep yazidu.

Aptorning bayan qilishiche, Stephen Harperning bu körüshüshte kishilik hoquq we kanada puqrasi bolghan hüseyin jélil mesilisini otturigha qoymaqchi bolghanliqi xu jintawni xapa qilghan we u körüshni emeldin qaldurghan. Kéyin kanada hökümitining küchlük bésimi bilen bu körüshüsh eslige keltürülgen bolsimu, amma bu körüshüshning diplomatik derijisini töwen chüshürülgen.

Kanada tibet we Uyghurlarning kishilik hoquqlirigha köngül bölidu

Proféssor Errol Mendes maqaliside azsanliq millet dep qaralghan tibet we Uyghurlarning hoquqlirining kanada üchün muhimliqini tekitlep: "Harperning kishilik hoquq mesillirini tekitlishi köpligen kanadaliqlarning alqishigha érishti. Shundaqla köp sanliq kanadaliqlar yene herqandaq nazuk we yuquri derijilik diplomatik söhbetlerning mexsitining xitaydiki köp sanliq millet bolghan xitaylarningla emes, belki tibet we bashqa azsanliq millet aptonom rayunliridiki kishilik hoquqning yaxshilinishigha paydiliq bolushini qollaydu", dep yazidu.

Kanada xitay otturisidiki soghuqluq hüseyin jélil mesilisige selbi tesir qildi

Aptor maqalisida kanada bilen xitay otturisidiki toqunushlarning hüseyin jélil mesilisige selbi tesirlerni körsetkenlikini bayan qilip:

"Ikki dölet otturisidiki sürkilishning tügüni konsérwatip hökümitining yoquri qatlimidiki rehberlerning xitayning kishilik hoquq xatirisini dawamliq qattiq tenqit qilishi we bezi nopuzluq parlamént ezalirining teywenning musteqilliqini qollishi bolup hésablinidu. Uningdin bashqa tashqi ishlar ministiri Peter MacKay ning xitayning kanadadiki bash elchisining körüshüsh telipini ret qilishi we bultur küz aylirigha qeder ishki kabént ezalirining sodidiki ikkinchi chong shériki bolghan xitayni ziyaret qilmighanliqi qatarlarni sanashqa bolidu, deydu.

Kanada musteqil edliye sistémisini berpa qilishqa xitayni qayil qilish kérek

Kishilik hoquq proféssori bolghan Errol P. Mendes Hüseyin jélilning erkinlikke chiqishini qolgha keltürüsh üchün dunya miqyasida etrapliq herket we tedbirler élip bérilishi, bolupmu kanadaning démokratiyilishish mesiliside xitaygha téximu qattiq bésim ishlitishi kéreklikini tekitlep: "dunyadiki ammiwi teshkilatlar xitayni kishilik hoquq ehwalini yaxshilashni ashkara chaqirishi, bolupmu, uning hüseyin jélilgha tutqan mu'amilisige qarita, naraziliq sadalirini yoquri kötürüshi, kanadaning yoquri derijilik emeldarliri we soda sahesidiki zatlar xitay meblegh salghuchilargha démokratiye, erkinlik we kishilik hoquq prinsiplirini bir muhim shert qilip qoshush kérek. Bu shertler ixtisadi munasiwetni kücheytish, soda we tijari munasiwetlerni kéngeytishning dunyawi kishilik hoquq séstimisi berpa qilish bilen munasiwiti barliqigha yeni qanun bilen döletni bashqurush, herqandaq zorluq we qiyin-qistaq yoli bilen iqrar qildurushni ret qilidighan, kesipleshken musteqil edliye sistémisini qurup chiqishqa xitayni qayil qilishni öz ichige alidu. Bu diplomatik we yoquri derijilik alaqilishish yoli arqiliq emelge ashidu. Bundaq bolghanda démokratiye, kishilik hoquq we erkinlikni soda üchün qurban qilish, shundaqla soda bilen kishilik hoquqning ikkisidin birni tallash mesilisi mewjut bolmaydu".

Xitay milli musteqilliq heriketlirini térrorluq heriketler, dep qaraydu

Maqale aptori maqalisida hüseyin jélilning xelq'ara qanunlar teripidin qoghdilidighan hoquqlirining xitay teripidin depsende qiliniwatqanliqini tekitlep: "hazir xitay kommunist da'irlirining xelqqe bolghan kontrolluqni yoqitip quyush endishisi bilen, asasi kishilik hoquqni depsende qilmaqta. Kanadaliqlar xitayning hüseyin jélilgha tutqan mu'amilisini qobul qilmaydu. Buning oxshash mesililerde kanadadiki ammiwi teshkilatlar naraziliq herketlirini kücheytishi we sadasini yoquri kötürüshi, amma bu mesilide kanadaning yoquri derijilik emeldarliri yeni bash ministirdin tartip ishki kabént ezaliri we parlamént sékrétarlirighiche temkin we salmaq bolishi kérek. Amma ular xitayning kishilik hoquq we qanun bilen döletni idare qilishqa nime üchün hörmet qilmaydighanliqigha, oxshash bolmighan siyasi közqarashtikiler we milli musteqilliq heriketlirini döletke tehdit élip kélidighan, térrorluq heriketler, dep qaraydighanliqigha alahide diqqet qilishi kérek, dep eskertidu. (Kamil tursun)