Péter makkayning xitay ziyariti we kanada metbu'atliridiki inkaslar

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Péter makkay 30 – april küni, xitaydin türmidiki hüseyin jélil bilen körüshushni telep qilidu. MacKay demanded consular access to a jailed Canadian citizen in China 30 April during a meeting with his Chinese counterpart Yang Jiechi. AFP PHOTO/TEH ENG KOON

Kanada tashqi ishlar ministiri péter makkay xitaygha qilghan tunji qétimliq ziyaritini axirlashturdi. Péter makkay béyjingdiki üch künlük ziyariti jeryanida xitay dölet ishliri kommisari tang jya shwen bilen körüshti. Yéngidin teyinlengen tashqi ishlar ministiri yang jyéchi bilen söhbet ötküzdi.

Kanada metbu'atliri péter makkayning xitay terepke salmaq mu'amile qilghanliqini, uning xitay kesipdishige xitay kanada munasiwetlirige tesir körsetken bezi mesililerni otturigha qoyghanliqini xewer qilmaqta.

Xitay hüseyin jélilgha kanadaning ige chiqiwatqanliqini xelqidin yoshuridu

Xitayning "xelq géziti" ning énggiliz tilidiki nusxisida bolsa, kanada tashqi ishlar ministirining bu qétimqi ziyaritidiki mexsetning ikki dolet otturisidiki "bezi nazuk mesiller"ni hel qilish ikenliki eskertilip, "péter makkayning ziyariti jeryanida, ikki terep bu "nazuk mesiller"ni hel qilish heqqide kélishim hasil qilalmighan bolsimu, amma ikki tashqi ishlar ministiri kelgüsige nezer sélish rohi boyiche, ikki dölet otturisidiki her derijilik sohbet we alaqini dawamlashturushqa qoshuldi, dégendek abistrakit oqumlar bilen xewer berdi.

Xitay metbu'atliri kanada xitay tashqi ishlar ministirlirining söhbitide kanada puxrasi hüseyin jélil mesilisining nuqtuluq tilgha élin'ghanliqi heqqide peqetla söz achmidi.. Kanada CTV teliwiziyesining béyjingde turushluq muxbiri stéw chaw buni sirtqa uchur bérishtin qachidighan xitaydiki diktator tüzüm bilen munasiwetlik, dep qaraydu.

Hüseyin jélil mesiliside yenila ilgirilesh yoq

Kanada metbu'atliridiki mulahize we xewerlerde, péter makkayning bu ziyaritige bolghan ümütsizlik we naraziliq keypiyatliri ipadilenmekte. Kanadadiki eng chong axparat wastisi bolghan "glob and ma'il" gézitining béyjingde turushluq muxbiri jé'offrey york teripidin yézilghan "xitay hüseyin jélil mesiliside yol qoyushni ret qildi" we "béyjingning qamaqtiki kanada puxrasigha bolghan pozitsiyesi qattiq" "péter makkay hüseyin jélil mesiliside quruq qol qaytti" namliq chatma maqalilarda körsitilishiche, xitay yenila burunqi sözlirini tekrarlighan. Péter makkay xitay hokümitining bu mesilide herqandaq yol qoyushini qolgha keltürelmigen.

Makkay neq meydanda yang jyéchige bu dilo heqqidiki hökümdin kanadaning qattiq ümitsizlengenlikini bildürgen. Péter makkay ikki dölet tashqi ministirlirining söhbiti axirlashqandin kéyinki muxbirlarni kütiwelish yighinida, méning birdinbir qilghan ishim xitay hökümitige kanadaning meydani we endishilirini eng yaxshi dérijide chüshinish imkani yaritish boldi, dégen.

Hüseyin jelilning teqdiri mohim tima bolghan, ikki terep söhbitide, gerche xitay hüseyin jélilning kanada teweliki, shundaqla kanada tashqi ishlar ministirining hüseyin jélil bilen biwaste körüshüsh teliwi ret qilghan bolsimu, amma péter makkay bu söhbette ijabi ilgirilesh boldi, dep bahalidi.

Neq meydanni küzetken kanada CTV teliwiziyesining béyjingde turushluq muxbiri stéw chaw: omumen, péter makkayning ziyaritini ikki döletning munasiwitini yaxshilash nuxtisidin élip éytqanda, intayin ijabi we intayin mu'apiqiyetlik boldi, digili bolmaydu.Kanada üchün eng mohim bolghan hüseyin jélil mesiliside héchqandaq ilgirilesh bolmidi, deydu.

Kanada, xitaygha bolghan siyasitide yumshash körülmekte

Kanada gézitliri yene, xitay hökümitining kanada bilen dawamliq kishilik hoquq diyalogi élip bérishqa qoshulghanliqini eskertmekte.

Péter makkayning xitay ziyaritini, kanada xitay otturisida yoquri derijilikler munasiwitini ornitish üchün yaxshi purset boldi, dep bahalighan british kolumbiye uniwersitining xitay ishliri profissori, parlament kishilik hoquq komititining ezasi pa'ul ewansning eskertishiche, eslide xitayning kishilik hoquq xatirisini tenqit qilidighan doklat kanada tashqi ishlar ministirining xitaydiki ziyariti mezgilide, parlamentning kün tertiwige sunulmaqchi we parlamentta bu mesile munazire qilinmaqchi bolghan, lékin péter makkayning xitaydiki ziyaritining ongushluq bolishi üchün axirqi hésapta buningdin wazkéchilgen.

Pa'ul ewans, jason kénnéyning emes, belki péter makkayning hüseyin jélil mesiliside, kanadagha wakaliten söz sahibi boliwatqanliqini kanadaning xitaygha tutqan siyasitidiki bir yumshash, dep bahalaydu.Uning tehliliche, parlament kishilik hoquq komititining re'isi we mediniyet ministiri jason kénnéy xitaygha nispeten qattiq qol siyaset yürgüzüshni teshebbus qilidighan shungqarlar tipige tewe. Péter makkay bolsa, xitaygha mötédil siyaset yürgüzüshni teshebbus qilidighan kepterler tipige kiridu.

Péter makkaymu oxshashla xitaygha nispeten naraziliqini ipadilisimu, söz- ibariliri jason kénnéyningkidek undaq qattiq emes. Buningdin ilgiri parlament ezasi pa'ul jabomu xitaygha qattiq qollighi bilen tonulghan jason kénnéyning hüseyin jélil mesilisi üchün paydisiz ikenlikini bildürgen idi.

Kanada parlament ezaliri xitay da'irlirining hüseyin jélilni kanadagha "sürgün qilishi" ni'arzu qilidu

Péter makkayning bu qétimqi xitay ziyaritige oktichi partiyelerdin libéral we yéngi démokratlar partiyesi parlament ezalirimu qatnashti. Kanada CTV téliwiziyesining xewer qilishiche, söhbetke qatnashqan kanada emeldarliri, xitayning intayin illiq mu'amilisige qarap, xitay da'irliri ikki dölet otturisidiki soghuqchiliqqa xatime bérish üchün 2008-yili béyjing olimpik tenherket musabiqisidin burun, hüseyin jélilni turmidin boshutup, melum shekiller bilen kanadagha yolgha sélishi mümkin, dégen xulasige kelgen.

Péter makkayning xitay rehberliri bilen körüshishide birge bolghan we ikki dölet tashqi ishlar ministirining söhbitige qatnashqan libéral partiyening tashqi ishlar bayanatchisi parlament ezasi ké'ith martin kanada, hüseyin jélilning xitayning chégrisi ichide qayta siyasi pa'aliyet élip barmasliqqa kapalet qilish sherti bilen xitay hökümitidin uni menggü chégridin qoghlap chiqirip, kanadagha qayturup kélishni sözlishish tekliwini bergen. Amma péter makkay uning bu teklipini xitay tashqi ishlar ministiri bilen bolghan söhbette otturigha qoymighan. Ké'ith martin bu teklipni kanadadiki ilim ehli yaki kishilik hoquq pa'aliyetchilerning nami bilen xitay da'irlirige bildürüshni eskertidu.

Kanada jama'iti: hökümet xitayning herkitini eyiplishi kérek deydu

Xelqaradiki mohim weqe we mesiller heqqide puxralarning rayini sinash pa'aliyiti élip baridighan "angus ré'id "stratigiye tetqiqat ornining hüseyin jélil heqqide élip barghan eng yéngi tekshürüsh netijisige qarighanda, % 46 kanadaliq hüseyin jélil mesiliside, kanada hökümiti diplomatik yollar arqiliq xitay hökümitige naraziliq bildürishi kérek, dep qaraydiken. % 27 Kanadaliq bolsa, ikki dölet munasiwiti yirikleshken teqdirdimu, kanada hökümiti xitayning herkitini ashkara eyiplishi lazim, dep qarighan.

Peqet rayini sinash pa'aliyitige qatnashqan % 15 kishila xitay ediliye séstimining hüseyin jélil üstidin chiqarghan hökümini qubul qilish kérekligini tekitligen. Bu tetqiqat orni buningdin ilgirimu hüseyin jélil mesiliside kanadaliqlarning rayini sinash pa'aliyiti élip barghan idi. (Kamil tursun)