Xitay démokratlirining neziridiki hüseyin jélil mesilisi (1)

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

19- April küni ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi kanada puxrasi hüseyin jélilgha muddetsiz qamaq jazasi höküm qilghandin kéyin, bu délo kanada xitay otturisida bir meydan diplomatik toqunushni keltürüp chiqardi. Kanada hökümiti xitayning kanadada turushluq bash elchisini chaqirtip, resmi naraziliq bildürdi. Kanada tashqi ishlar ministirimu mexsus hüseyin jélil mesilisi bilen xitayni ziyaret qildi.

Lékin xitay hökümiti hüseyin jélilning kanada puxraliq salahiyitini yenila ret qilip kelmekte. Bashtin beri hüseyin jélil mesiliside süküt qilip kelgen xitay metbu'atliri, nöwette hüseyin jélilning térrorchi ikenlikini ispatlashqa urunidighan maqalilarni hedep élan qilmaqta. Buninggha chet'ellerdiki xitaylargha a'it metbu'atlarmu dost tartmaqta.

Biz kanadadiki ataqliq yazghuchi we xitay démokrat pa'aliyetchiliridin shéng shü'é xanim bilen hüseyin jélil délosini chöridigen bir qatar mesililer heqqide söhbet élip barduq.

Xitayning hüseyin jélilning kanada puxraliq salahiyiti ret qilish hoquqi yoq

Siyasi pa'aliyetchi shéng shü'é hüseyin jélilning teweliki mesilisi heqqide toxtulup: xitay hökümiti hüseyin jélilning kanada puxraliq salahiyitini étirap qilmaydighanliqini we uni xitay puxrasi dep tonuydighanliqini ilgiri sürmekte.

Hüseyin jélilgha puxraliq salahiyiti bergen dölet, uni méning puxrayim emes démigen iken, yene bir döletning qopup, uning kanada puxraliq salahiyitini étirap qilmaymen, déyishi ötüp ketken mutihemliktin bashqa nerse emes. Emiliyette hüseyin jélilning kanada puxraliq salahiyiti kanada qanuni bilenla emes, belki kanadaning xelqara qanunlar aldidiki mejburiyiti asasida bérilgen.

Shunga xitayning hüseyin jélilning kanada puxraliq salahiyitini bikar qilish hoquqi yoq shundaqla bu xil urunush xelqara qanunlargha xilapliq heriket hésablinidu, dédi Uyghur mesiliside belgilik tonushqa ige bolghan we bu heqte köp qelem tewretken shéng shü'é xanim, Uyghur mesilisining xitay uchun nazuk mesile ikenlikini eskertip:" xitaylargha nisbeten éytqanda, hüseyin jélilning salahiyiti nazuk. Chünki u Uyghur. Xitayda kompartiye hakimiyet béshigha kelgendin béri, Uyghurlarning musteqilliq herkiti, démokratik herketliri yaki kishilik hoquqni qolgha keltürüsh yolidiki pa'aliyetliri oxshashla qanliq shekilde basturulmaqta. Shunga Uyghur rayonida, ölümge höküm qilin'ghanlarning sani xitayning bashqa rayonlirigha qarighanda nahayiti yoquri," deydu.

Xitayning hüseyin jélil heqqidiki eyibleshliri put dessep turalmaydu

Siyasi pa'aliyetchi shéng shü'é xitay hökümitining hüseyin jélilni térrorchiliqta eyiblishidiki pakit asasining intayin ajiz ikenlikini tilgha élip:" xitay hökümiti hüseyin jélilni térrorchiliqta eyiblisimu, amma xitay sot mehkimisi hüseyin jélilning térrorluq pa'aliyetlirige qatnashqanliqi heqqide héchqandaq konkrétni bir delil- ispatini otturigha qoyalmidi. Tebi'iki 90-yillarning bashlirida, térrorizm dégen bu atalghu bizge anche tonushluq emes idi. Xitay hökümitimu bu atalghuni köp ishletmigen we ilgiri ular hüseyin jélilnimu bu xil jinayet bilen eyiblimigen idi. Xitayning shinxu'a axbarat agéntliqining xewer qilishiche, ürümchi sot mehkimisi hüseyin jélilning 97-yili bir ademge 80 ming yüen yardem qilghanliqini, bu iqtisadi yardem qobul qilghan Uyghurning kéyin qandaqtu bir teshkilat qurghanliqi, hüseyin jélil chet'elge chiqqandin kéyin kimler bilen uchrashqanliqi, bayraq we dölet giribi layihileshke shundaqla ikki teshkilatni birleshtürüsh pa'aliyetlirige qatnashqanliqi qatarliqlarni jinayi pakit süpitide otturigha qoyghan. Eger yuqirida tilgha élin'ghan heriketler bilen bir ademni térrorchi, dep höküm qilsaq, undaqta térrorchi, dégen uqumni burmilighan bolimiz. Uningsizmu xitay hökümiti 11-séntebir weqesidin buyan Uyghur musteqilchilirini térrorizm bilen baghlashqa urunup kelmekte," deydu.

Hüseyin jélil mesilisi ikki dölet munasiwitige selbiy tesir körsetti

U hüseyin jélil mesilisining kanada xitay munasiwetlirige körsetken tesiri heqqide toxtulup: "hüseyin jélil özbekistandin xitaygha ötküzüp bérilgendin béri, kanada bu mesilide xitaygha küchlük inkas qayturup keldi. Méningche, bu mesile xitay kanada munasiwetlirige jiddi tesir körsetti. Kanada puqralirining chet'elde bundaq éghir mu'amilige uchrishi kanadaning izzet-hörmitige, uning dölet obrazigha ziyan yetküzdi. Rastini éytqanda, bu kanada üchün intayin qattiq zerbe boldi. Hazir ikki dölet munasiwiti yenila jiddi. Bu ikki dölet otturisidiki siyasi tüzülme, ediliye sistémisi, kishilik hoquq we démokratiye jehetlerdiki perqlerdin kélip chiqqan. Méningche, bu xil jiddiylik yene bir mezgil dawamlishidu. Kanada hökümiti xitaygha téximu qattiq pozitsiye qollinip, axir xitay hökümitini hüseyin jélil mesiliside yol quyushqa mejbur qilidu," dédi.

Bu qismet xitaylarning béshighimu kélishke bashlidi

Siyasi pa'aliyetchi shéng shü'é chetellerdiki bezi xitaylarning hüseyin jélil mesiliside xitay hökümitining meydanini qollawatqanlighini tenqit qilip:" köpligen xitaylar bu bexitsizlikler özlirining béshigha kelmigechke, men Uyghur emes, men hüseyin jélil bolmighandin kéyin xitay hökümiti manga bundaq jaza bérishi natayin, dep qaraydu. Amma bu délogha qarita, her bir ademning adalet we heqqaniyet tuyghusi bolishi kérek. Chünki hüseyin jélil kanada puxrasi salahiyitige ige. Héch bolmighanda, chet'el hökümiti shundaq mu'amilide bolmaqta. Hüseyin jélil ilgiri xitay puxrasi bolghanliqi üchünla bu qismetke uchrawatidu. Shunga uning paji'esi kanada puxrasi bolghan barliq xitaylarghimu tesir körsitidu. Kanada wenlida dwd shirkitining xojayini bir nechche aydin béri xitayning türmiside yétiwatidu. Undaqta kanada hökümiti uningmu hoquqlirini qolgha keltürüsh üchün tirishishi kérekmu yoq? méningche, bir kanadaliqqa xitay teripidin muddetsiz qamaq jazasi bérilishi barliq kanadaliqlarning bixeterliki üchün tehdit shekillendüridu," dédi.

Xitayning meqsidi Uyghurlarni qorqutush

Rabiye qadir xanim heqqide "Uyghurlar axiri özining dalay lamasigha ige boldi", dep maqale yazghan yazghuchi shéng shü'é xanim, xitay da'irlirining uning perzentliri qolgha élishi heqqidiki qarashlirini otturigha qoyup:" xitay hökümiti Uyghurlargha qarita qattiq qol siyaset yürgiziwatidu. Rabiye qadir délosidimu shundaq. Öz waxtida xitaydiki katta baylarning biri bolghan rabiye xanim xitayda eng yoquri siyasi mertiwilik organ dep qaralghan xitay memliketlik siyasi meslihet kéngishining ezaliq derijisige qeder kötürülgen idi. Xitayning rabiye xanimni qolgha élishi Uyghurlarning öz-özini idare qilish teleplirige, démokratiye we erkinlik teleplirige bérilgen jawap. Xitay bu arqiliq séning milli alahidilikliring, diniy étiqat we mediniyet jehettiki perqliring men üchün bir tiyin, démekchi. Uning perzentlirining qolgha élinishi bolsa, xitay kommunistlirining toxuni boghuzlap, maymunni qorqutush taktikisidin bashqa nerse emes," dédi. (Kamil)