Béyjing da'irliri kanada bash ministiri Stephen Harper ning xu jintaw bilen körüshüsh telipige soghuq mu'amile qildi


2006.11.13
stephen-harper.jpg
Kanada bash ministiri Stephen Harper 21 – séntebir küni b d t ning 61 – qétimliq yighinida. AFP

Kanada hökümiti xitay da'irliridin bu ayning 18 – 19 - küni wyétnamda ötküzülmekchi bolghan asiya tinch okyan ixtisadiy hemkarliq yighini mezgili jeryanida, bash ministir Stephen Harper ning xu jintaw bilen körüshüshini telep qilghan bolsimu, xitay terep bu telepke hazirghiche héchqandaq jawap qayturmidi. Kanadadiki analizchilerning qarishiche, bu xitay hökümitining konsérwatiplar hökümitidin narazi boliwatqanliqining signali iken.

Xitayning kanadada turushluq bash elchixanisining bir xadimi kanadadiki “Globe and Mail” gézitige "hökümitimiz bu mesile üstide muzakire qiliwatidu. Hazirche, axirqi netijidin söz échish téxi baldur, dégen. Amma elchixanining bu xadimi xu jinta'oning nime üchün Stephen Harper bilen uchrishishqa téxiche qoshulmighanliqi heqqide izahat bermigen. Yuqiriqi gézitning melumatigha qarighanda, kanada hökümiti buningdin xéli burunla xitay da'irliridin bu telepte bolghaniken.

Xitay hökümiti bu yighin jeryanida xu jintawning amérika prézidénti George Bush we yaponiye bash weziri Shinzo Abe bilen ayrim –ayrim körüshidighanliqini élan qilghan bolsimu, amma kanadaning telipige jawap bérishni arqigha sozup kelmekte. Buningdin ilgiri kanada metbu'atliri Stephen Harper ning wyétnamda ötküzilidighan asiya tinch okyan ixtisadiy hemkarliq yighini mezgilide xitay dölet rehbiri xu jintaw bilen körüshüp, xitayda tutup turuliwatqan kanada puqrasi hüseyin jélil mesilisini hel qilidu yaki bu heqte muhim bir qedem basidu, dep perez qilishqanidi.

Xitaynng kishilik xatirisini tenqit qilip kelgen bu hökümet bilen xitay da'irlirining munasiwiti yirikleshmekte

Kanadadiki karléton uniwérsiti norman patérson xelq'ara munasiwet ornining mes'uli Fen Hampson xu jintaw axirqi hésabta Stephen Harper bilen ayrim körüshüshke qoshulghan teqdirdimu, bu telepning bunchiwala arqigha sozulushi heqiqeten kishini endishige salidighan ish, deydu.

Kanada konsérwatiplar partiyisi hakimiyet béshigha kelgen 9 aydin buyan yüz bergen birqanche weqe xitayni bi'aram qilghanidi. Bulardin tashqi ishlar ministiri Peter Mackay ning 1000din oshuq xitay jasusining kanadada pa'aliyet qiliwatqanliqini ashkare tenqit qilishi we kanadaning dala'i lamagha pexri puxraliq salahiyitini bérishi qatarliqlarni sanashqa bolidu. Kanada da'irlirini xapa qilghan mesile bolsa, xitayning kanada puqrasi hésablan'ghan hüseyin jélilni özbékistandin ün-tünsiz tutup kétishi we bu heqte kanadagha héchqandaq chüshendürüsh bermigenliki bolghanidi. Uningdin bashqa, bu hökümetning yuquri derijilik emeldarliri hazirghiche xitayni ziyaret qilip baqmidi. Gerche kanada xelq'ara soda ministiri Dawid Emerson ning bu ay ichide xitayni ziyaret qilidighanliqi élan qilin'ghan bolsimu, amma bu ziyaretmu axirqi hésabta kéchiktürüldi.

Ikki döletning yuquri derijilik emeldarliri otturisida uchrushushlar boldi, amma mesililer hel qilinmidi

Kanada tashqi ishlar ministiri peter makkay kanadadiki xitay bash elchisining özi bilen körüshüsh telipini 8 aydin beri arqigha sozup, uning bilen téxi yéqindila körüshkenidi. Soda sahesidikiler konsérwatip partiyisi hökümitining xitay bilen aktip bérish - kélish qilmighanliqidin narazi bolmaqta. Chünki ular ikki dölet munasiwetliridiki yiriklik soda munasiwetlirige selbi tesirlerni élip kélidu, dep ensirimekte.

“Globe and Mail” Gézitning ashkarilishiche, nöwette parlaménttiki herqaysi partiyiler yilda bir qétim ötküzülüp kelgen kanada xitay kishilik hoquq di'alogini bu yil ötküzüsh kérekmu yoq, dégen mesile üstide munazire qilmaqta iken. Uning üstige, konsérwatip partiyesi parlament ezaliri xitay hökümitining kishilik hoquq xatirisi we teywen'ge qaratqan siyasitini izchil tenqit qilip kelmekte.

Bu yil yazda Stephen Harper rusiyide ötküzülgen, 8 dölet bashliqlirining yighinida xujinta'o bilen qisqila körüshkenidi.

Huseyin-Jilil.jpg

Peter Mackay Xitay tashqi ishlar ministiri li jawshing bilen ikki qétim uchurushush pursitige érishken bolsimu, buningdin bir netije chiqmidi. Peter Mackay Ning xitayning bu ministiridin alghan jawabi bolsa, uning hüseyin jélilning weqesidin xewersiz ikenliki boldi.

Stephen Harper: Xitay hökümiti kishilik hoquq we bashqa sahelerde islahat élip bérishi kérek

Stephen Harper Aldinqi ayda, kanadada chiqidighan "shing taw" gézitining ziyaritini qobul qilghanda, asiya tinch okyan ixtisadiy hemkarliq yighini mezgilide xu jintaw bilen uzaqraq we ayrim paranglishish arzusini we kanadaning xitaygha qaratqan siyasitini éniq otturigha qoyup:

"Biz xitay bilen soda, meblegh sélish arqiliq, ixtisadiy munasiwitimizni kücheytishni arzu qilish birge, yene xitayda siyasi islahatning ilgiri sürülüshini, shuning bilen birge kanadaning démokratiye, erkinlik, kishilik hoquq we siyasi tereplerdiki qimmet qarishining omumlishishigha yol quyulishini ümit qilimiz. Biz xitayda kishilik hoquq we bashqa sahelerde islahat élip bérilishini arzu qilimiz. Bu qimmet qarishi konsérwatip hökümet üchün intayin muhim. U melum dölet bilen bolghan sodini közde tutup, öz eqidisini özgertmeydu. Bizning kishilik hoquqni ilgiri sürüsh heqqidiki teshebuslirimiz ikki dölet otturisidiki soda munasiwetlirige tesir qilmasliqi kérek," dégen.

Stephen Harper: Hökümitimiz üchün eng muhim bolghini xitayda tutup turuliwatqan puqrayimiz höseyin jélil mesilisidur

Yuquriqi gézitning "sizning nöwette xitaydiki kishilik hoquq mesilisidiki endishingiz nime?" dégen so'aligha jawap bergen Stephen Harper:

"Hökümitimiz üchün eng muhim bolghini xitayda tutup turiliwatqan kanada puqrasi hüseyin jélil mesilisidur. Hökümet hadimlirimiz xitay kesipdashliri bilen bu mesilide tekrar-tekrar alaqe qilmaqta. Xitay hökümiti bizning endishilirimizge jawap qayturdi. Biz hüseyin jélilning kanada puqrasi ikenlikini dawamliq tekrarlaymiz. Xitay qanuni boyiche bolghandimu u yenila kanada puqrasidur. Shuning üchün u bir terep qilinishi kérek," dégenidi.

Aldinqi ayning otturiliri Stephen Harper torontoda, hüseyin jélilning ayali we uning perzentlirini qobul qilip, kanada hökümitining hüseyin jélilni hamini qayturup kélidighan iradisini qayta bildürdi.

Xu jintaw höseyin jélil mesilisidin özini qachurghan bolishi mumkin

Karléton uniwérsiti xelq'ara munasiwetler bölümining bashliqi Fen Hampson ning qarishiche, xitay hökümitining Stephen Harper ning körüshüsh telipini jawabsiz qaldurushi - uning öz elchisini uzun saqlatqan kanada hökümitige inkasi iken. Fen Hampson "Bu bir taktika bolushi mumkin, diplomatik uyun bolishi natayin", deydu. Bashqa bir mulahizichining qarishiche bolsa, xitay dölet re'isi xu jintaw ikki dölet munasiwetlirini kriziske élip kéliwatqan-- hüseyin jélil mesilisidin özini qachurush yolini tallighan bolsa kérek.

Kanada metbu'atliridiki mulahizilerge qarighanda kanada hökümitining telipi axirqi hésabta emelge éship, Stephen Harper xu jintaw bilen körüshken teqdirdimu, amma uchrushushta mahiyetlik mesililerning hel qilinishi natayin iken. (Kamil tursun)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.