1941 - Йили брест сепилини қоғдашта уйғурларму қәһриманлиқ көрсәткән

Мақалә аптори брест сепилини қоғдашқа қазақистанлиқларниңму өз төһписини қошқанлиқини ейтип келип, бу тарихни үгиништә бәзи айдиңлашмиған мәсилиләрниң мушу күнгичә мәвҗутлиқини, буни үгинишниң һазирқи тарихчиларниң муһим вәзиписи икәнликини оттуриға қойған. “бу, өлгәнләргә әмәс! тирикләргә керәк!” дегән чақириқ билән көпчилик оқурмәнләргә мураҗәт қилған ләйла әхмәтова тарихтики “ақ дағлар” ни толтурушқа, әйни тарихни тикләшни илгири сүргән. У 1939 - вә 1940 - йиллири қазақистанниң барлиқ вилайәтлиридики һәрбий комиссариятлардин қизил армийә сепигә чақиртилған 456 кишиниң тизимини бәргән болуп, уларниң макан җайи, қачан вә қәйәрдин чақиртилғанлиқи, қораллиқ күчләрниң қайси түридә, қандақ лавазим вә унванларда хизмәт қилғанлиқи, өлгәнлики яки тирик қалғанлиқи вә башқилар һәққидә мәлуматлар көрситилгән. Униң ейтишичә, бу тизимдикиләр шу пәйттә нәқ брест сепилида болғанлар һәм мушу йилниң 22 - июн күнигичә ениқланғанлар болуп, тизимға кирмәй қалғанлар йәнә көп икән. Мәсилән, тизимға пәқәт биваситә брест сепилидикиләр киргән болуп, униң әтрапидики районларда һәрикәт қилған қисимлардики җәңчиләрниң исимлири киргүзүлмигән.

Тарихтин мәлумки, брест сепили дәсләпки қетим 1939 - йилниң 2 - сентәбир күни фашист басқунчилириниң һуҗумиға учрап, уни полша армийисиниң җәңчилири қоғдиған һәм шу вақитта улар қәһриманлиқниң аҗайип үлгисини намайиш қилған иди. Гитлер германийисиниң мустәқил полша җумһурийитигә бесип кириши билән башланған 2 - дуня уруши пәқәт 1945 - йилниң 1 - сентәбир күни тамамланди. Урушниң дәсләпки вақитлирида германийә советләр билән иттипақлишип, полша әскәрлириниң брест сепилидики қаршилиқини бесишқа киришкән иди. Шу йилниң 22 - сентәбир күни сепил қоғдиғучилири билән күч елишалмиған герман әскәрлиригә қизил армийә қошунлири ярдәмгә кәлгән һәм германийә һөкүмити шәһәрни қизил армийә қолиға тәнтәнилик һалда тапшуруп бәргән. Амма поляклар дүшмәнниң нәччә қетимлиқ қаттиқ һуҗумлирини қайтуруп, һәр қачанда әсиргә берилиш тәклипини рәт қилип кәлгән. Амма адәм сани вә техника җәһәттин интайин үстүн болған дүшмән нәтиҗидә қорғанни алған. Көплигән полша офитсерлири вә җәңчилири қурбан болған вә әсиргә елинған болуп, тирик қалғанлар түрмиләрдә азабланған вә етип ташланған иди. Поляклар үстидин елип берилған қирғинчилиқ һәрикәтлирини германийә әмәлгә ашурғанму яки совет иттипақи әмәлгә ашурғанму дегән мәсилә әтрапида мушу күнгичә талаш - тартишларниң мәвҗут икәнликини ейтиш керәк.

Герман фашистлириниң брест сепилиға қилған һуҗуми 1945 - йилниң 22 - июни күни тәкрарланди. Бу қетимда уни қоғдаш әмди қизил армийә җәңчилири зиммисигә чүшкән иди. Шәһәр туюқсиз қаттиқ бомбардиманға учрап, дәсләптила интайин көп санда әскәрләр вә тинч аһалә қурбан болди. Мәлуматларға қариғанда, уруш башланғанда сепилда 15 миң совет җәңчиси һәм уларниң аилилири болған. Дәсләпки җәңләрдила көплигән әскәрләр вә һәрбий үскүниләр уҗуқтурулған, әскәрләрниң бәзилири болса қоршавни бузуп чиққан, көп санда адәм әсиргә чүшкән болуп, сепилда оттура һесабта 3,5 - 4 миң җәңчи қалған иди. Дүшмән күчи болса улардин он һәссә артуқ болған. Брест қоғдиғучилири та авғуст ейиғичә, бәзи мәлуматлар буйичә ноябир айлириғичә қаршилиқ көрсәткән. 29 - Вә 30 - июн күнлири мабәйнидә фашистлар айропландин сепилға 500 вә 1800 килограмлиқ еғир бомбиларни ташлиған.

Сепилни қоғдашқа қатнашқан җәңчиләр ичидә 30 дин ошуқ милләт вәкиллири болуп, 200 гә йеқини җәңчи орден вә медаллар билән мукапатланған иди. Сепил қоғдиғучилири ичидә уйғурларму болған. Л.Әхмәтованиң мақалисидә асасий җәһәттин алмата һәм талди - қорған вилайәтлиригә қарашлиқ йезилардин армийә сепигә чақиртилған 20 дин ошуқ уйғурниң исми берилгән. Мәсилән, әмгәкчи - қазақ наһийисиниң тәшкәнсаз, көк - төпә, җанашар вә садир йезилиридин җаламоф имәр, сопийеф абләһәт, һошуроф савут вә ниязоф мәхсәт, чиләк наһийисиниң байсейит йезисидин аблабоф зоһрулла, иминоф һезим, сопиниязоф садир, һәмрайеф мира, йүсүпоф миҗит, қарийотилиқ алайеф розахун, маливайлиқ җәлилоф ғенахун, шундақла талди - қорған вилайитиниң яркәнт шәһиридин җәлилоф әхмәт, исламоф абдулла, турдийеф муһәммәт, уйғур наһийисиниң түгмән йезисидин злавдиноф җалал вә башқилар брест сепили үчүн болған җәңләрдә қурбан болған, бәзилири болса қоршавни бузуп чиқип, һаят қалған. Шуни алаһидә тәкитләш лазимки, уйғурларму брест сепили үчүн болған җәңләрдә қәһриманлиқниң үлгисини көрсәткәндур. Мәсилән, алмата вилайитиниң әмгәкчи - қазақ наһийисигә қарашлиқ көктөпә йезисиниң турғуни камалоф иминахун 1921 - йили туғулған болуп, 1940 - йили армийә сепигә чақиртилған. 125 - Атқучилар полкиниң қатардики җәңчиси камалоф и. Урушниң биринчи күни қолидики гранат билән дүшмән танкиси астиға өзини ташлап, уни көйдүрүвәткән. Әйнә шундақ қәһриманларниң тизимини ениқлаш вә уларни дайим әсләш бүгүнки әвлатларниң муқәддәс вәзиписидур.