Musulman ayalliri we ilim - meripet

• Muxbirimiz ömerjan toxtining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Uyghurlar tarixida amannisaxan misali oqumushluq we talantliq ayallar az ötmigen. Oqush we öginish türlük keshpiyatlarning achquchidur. Uyghurlar étiqad qilip kéliwatqan islam dini oqush we öginishni perz qilip belgiligen. Islam dini öginishke chaqirghan ilimler, er ayal her ikki jinsqa ortaqtur. Peyghember eleyhissalam: "ilim öginish er bolsun, ayal bolsun herqandaq musulman kishige perzdur" dep körsetken. (Buxari riwayiti)

Islamda ayallarning ilim öginishi cheklenmigen

Bu hedistiki buyruq er ayal her ikki jinsqa oxshash qaritilghan bolup, islam tarixida, ayallar ilim pen öginish hoquqidin héch waqit cheklen'gen emes. Ilim - meripettin mehrum qalghan bezi awamlarning" ayallarning eqli qisqa", " qizlar köp oqusa biteley bolup qalidu" dégen'ge oxshighan sözliri ötmüshlerdiki mustebit hakimiyetning paydisi üchün xizmet qilip kelgen intayin xeterlik sözlerdur.

Xelqni bilimsiz qaldurush usuli bilen özlirining hakimiyitini sürdürüshni közligen bésimdarlar milletning kelgüsi bolghan perzentlerning tunji mu'ellimliri sanalghan anilarni bilimsiz qaldurush arqiliq bir pütün milletni nadan qaldurush üchün her türlük xata teshwiqatlarni tarqitip kelgen.

Mekke mukerreme shehiride turushluq yash alim abdulhekim hajim ayallarning bilim élish hoquqining islam dinida héch waqit chek qoyulmighanliqini we islam peyghembirining ayallarning bilim élish ishigha zor ehmiyet bergenlikini bayan qilip mundaq dédi: " bir küni sahabilerning ayalliri peyghember eleyhissalamning yénigha kélip, ya resulillah! erler sizning derisingizge hazir bolup diniy mesililerni öginidu, bizlergimu ayrim bir künni belgilep bersingiz, shu künde allah sizge bildürgenlerni bizlerge ögetsingiz, dégende, peyghember eleyhissalam ularni: "palani küni, palani yerde toplishinglar" dep buyrup, shu belgilen'gen künlerde ayallargha mexsus telim bergen".

Muhemmed eleyhissalam we sahabiler ayallirini ilimlik bolushqa ündigen

Abdulhekim hajimning éytishiche, peyghember eleyhissalamning we sahabilerning ayalliri ichidin qur'anni, köpligen hedislerni yadlighan, shé'ir, nesir we tarixlarni yazidighan ayallar köp bolup, hetta meshhur sahabilar we büyük alimlar peyghember eleyhissalamdin biwasite sorap öginelmigen a'ile bilimlirini, ayallargha qilinidighan mu'amililerning qa'idilirini, ayallargha mexsus bolghan ayliq adet, qorsaq kötürüsh, tughut we bala émitish qatarliq mesililerning hökümlirini yeyghember eleyhissalamning ayalliridin sorap ögen'gen.

A'ishe reziyellahu enha peyghember eleyhissalamdin 1210 hedis riwayet qilghan. U, özi ayet we hedislerdin hökümlerni chiqiralaytti, özidin yashta chong bolghan köpligen kishilerning so'allirigha qana'etlik jawablarni bérip, ularni diniy mesililerdin xewerdar qilatti.

Hepse reziyellahu enha yézish oqushta mahir idi. Köpligen alimlar we mezheb péshwaliri peyghember eleyhissalamdin kéyin, ayallargha munasiwetlik bolghan mesililerni we nurghunlighan hedislerni shu ayallardin anglap ögen'gen. Tarixta éytilishiche 700 din artuq ayal peyghember eleyhissalamdin hedislerni riwayet qilghan. Ulardin alimlar ögen'gen. Mesilen: meshhur alim ibni esakir iraq we süriye etrapida 500din artuq ayal kishidin peyghember eleyhissalamning hedislirini öginip riwayet qilghan. Misir, sham, iraq, yemen, marakesh, hebesh, ispaniye qatarliq islam sheherliride, tarix, edebiyat, shé'ir, tepsir, hedis qatarliq ilimlerde tonulghan meshhur ayallar köp ötken iken.

Musulmanlar 16 - esirdin kéyin xurapilashti

Peqet, musulmanlar 16 esirning axirliridin bashlap, herxil qalaq pikirler we xurapiy éqimlargha egiship kétip, islam dinining rohidin uzaqlashqandin kéyin, ularning emeliyiti özliri étiqad qilip kelgen dinning körsetmilirige toghra kelmeydighan bolup qalghan.

Ularda terkiydunyaliq, chektin ashqan shükür qilish, ilim pen'ge yürüsh qilishtinmu öz arisidiki muhim bolmighan diniy talash tartishlarni ewzel körüsh qatarliq illetler qanat yayghan. Shunga bizdiki tereqqiyperwer, medeniyetlik , pakiz we ilim meripetlik bolushni teshebbus qilidighan milliy en'ene ajizliship qalghan. Milletning aniliri bolghan Uyghur ayallirini bilim élishtin we bashqimu ijabiy ammiwi pa'aliyetlerdin, diniy sorunlardin cheklep keldi.

Anilarning bilimlik bolushi atilarning bilimlik bolushidinmu muhimdur. Chünki a'ile balilarning iptida'iy mektipi bolup, bu mektepte atining rolidinmu anining roli elwette chong.

Balilar köprek anisi bilen bolidu. Köp nersilerni anisidin öginidu. Balilar kéyin, resmi mektepke bérip, a'ilide qobul qilghinigha zit kélidighan, herxil pikirlerni qismen qubul qilghan teqdirdimu, uning a'iliside deslep qobul qilghan eqidisi, pikri küchlük bolidu. Uninggha zit pikirler uni azdurup kételmeydu. Chünki uning deslepki qelbi aq qeghezge oxshash sap bolidu. Mana bular terbiye mutexessislirining yekünidur. (Ömerjan toxti)