Uyghur tarixchilar 15 - nöwetlik türk tarix ilmiy muhakime yighinida

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Türkiye tarix tetqiqat idarisi teripidin uyushturulghan 15 - nöwetlik türk tarix ilmiy yighi'i enqerede échildi. Bu yighin'gha 43 dölettin jemi 310 bilim adimi qatnashti. Bu ilmi muhakime yighinigha Uyghur bilim ademliridin türkiye gazi uniwérsitéti tarix oqutquchisi doktor waris chaqan ependi "türkistan'gha kelgen xitay seyyahlar we ularning sayahet xatiriliri" dégen maqalisi bilen qatnashti.

Gerche xitaydin kelgen bilim ademliri qatarida Uyghur diyarida tonulghan yazghuchi abduqadir jalalidin ependining ismi shundaqla uning "Uyghur peylasoplarning tarixi" namliq maqalisining qisqiche mezmuni tizimlikke élin'ghan bolsimu özi bu yighin'gha qatnashmighan.

Biz bu yighin échilghan buyuk anatoliye méhmanxanisigha bérip yighin heqqide tepsili melumat igiliduq. Azerbayjandin kelgen bilim adimi, baku dölet uniwérsitétining oqutquchisi sulayman aliyarli ependi ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi:

Men türk tarix ilmiy yighinigha 11- nöwetlikidin tartip qatnishiwatimen. Bu yighin'gha qatnashqanliqimdin sherep hes qilimen. Men bu yighinni bizdek bilim ademliri üchün xuddi hawa bilen sugha oxshash zörür dep qaraymen. Ilmiy yighinigha jeryanida bir biri bilen yuz körüshüsh, bir birining yéngi tetqiqat netijilirini bilish, öginish elwette her sahediki bilim ademliri üchün intayin muhim. Emma bir tarixchi üchün bu téximu muhim xuddi hawa we sugha oxshash.

15 - Nöwetlik türk ilmiy yighinining ijra'iye hey'iti ezasi, tonulghan tarixshunas, Uyghurshunas reshat genk ependini ziyaret qilduq. U bizge ilmiy yighin heqqide melumat bérip mundaq dédi:

Omumen qilip éytqanda, tarix ilmiy yighin ta bashtin béri türk tarixini peqetla türkiye tarixi emes, belki putun türk dunyasining tarixi dep qarap keldi. Hem shundaq bolushi lazim. Chünki türk tarixi dégen waqtingizda peqetla türkiyidiki türkler emes, ta Uyghuristandin yaqutistan'ghiche, yaqutistandin yawrupaghiche bolghan keng jughrapiyide yashighan, doletler qurghan, mediniyetler yaratqan eng qedimi tarixqa ige bir milletning tarixini körsitidu. Bu yighinlarda bu jughrapiyelerdiki putun türkiy milletlerning tarixi heqqidiki tetqiqatlar, bayqashlar otturigha qoyulidu. Biz bu 15 - nowetlik türk tarix ilmiy yighinigha 43 dölettin kelgen 310 bilim adimini bu yerge topliduq. Ular özlirining eng yéngi tetqiqatlirini otturigha qoymaqta.

Reshat gench ependi bizning bu xil ilmiy yighinlarning türk dunyasining kélechiki üchün, ularning siyaset belgilishi üchün qandaq ehmiyetke ige, dégen su'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

Bir döletlerni idare qiliwatqan dölet ademliri bilimge asaslinip turup dölet bashqurghandila insanliq alimi üchün paydiliq ish qilghan bolidu. Bu xil yighinlarda dunyaning herqaysi jayliridin kelgen, her millet, her irqtin bolghan bilim ademliri tetqiqat netijilirini otturigha qoyidu. Dölet ademlirimu buni ülge qilishi kérek. Ikinjisi, hazir dunyada 7 türkiy dölet bar. Buningdin bashqa yene nurghun türkiy aptonom rayonlar, türkiy milletler bar. Bizning ular yashaydighan döletlerdin bir telipimiz bar. U döletler yerdiki türkiy xelqlerni türkiye jumhuriyiti bilen oz döletliri arisidiki köwrük, dostluq elchisi, dep qarisun. Mushuninggha asasen ulargha mu'amile qilsun, ulargha özlirining örp adetlirini, itiqadlirini, medeniyetlerni tereqqi qildurush pursiti bersun. Bu ulargha ziyan emes, eksiche paydiliqtur. Dunya tinchliqi üchün paydiliqtur. Bu yighinning ehmiyiti mana mushu yerde. Chünki bu yighinda yuqirda men dep ötkenler üchün hul sélinidu. Asas yaritilidu.

Reshat gench ependi, sizning qarixanli dölitining dölet qurulmisi, dégen kitabingiz Uyghur diyarida neshir qilindi. Uyghur tarixi heqqide bashqa yéngi bir tetqiqatingiz barmu?

Méning qaraxanilarning dölet teshkilati dégen kitabim Uyghur aptonom rayonida shinjang xelq neshriyati teripidin neshir qilindi. Uyghurlarning tarixi bilen yéqindin munasiwetlik bolghan mehmut qeshqirining neziride 11- esirde türk dunyasi namliq kitabimmu Uyghurchigha terjime qilin'ghan idi. Emma téxiche neshirdin chiqmidi. Chiqqan bolsimu méning xewirim bolmidi. Uyghur tarixi bilen munasiwetlik yéngi bir tetqiqatim hazirche yoq. Emma Uyghuristandin bu yerge magistir, doktor oqughili kelgen oqughuchilargha we türkiyidiki oqughuchilargha Uyghur tarixigha a'it ilmi maqalilerni yazduriwatimen. Ularning izdinishliri netijiside otturigha chiqqan ilmi maqalilerni kitap qilip neshir qildurghandimu Uyghur tetqiqati üchün paydiliq boldighanliqigha ishinimen.