Woodrow Wilson Merkizide Uyghur tarixiy muhakime yighini

• Muxbirimiz ümidwarinng bu heqtiki melumati
• Download story audio

"Yawro-asiya ötkili- shinjangning tarixi" namliq kitabning muqawisi.

Uyghurlar mesilisining xelq'ara jem'iyet teripidin étirap qilinishigha egiship, Uyghurlarning siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy we medeniyet tarixi mesililirini bilish éhtiyajining éshiwatqanliqi melum. Ene shundaq éhtiyajlarni temin étish üchün bir qanche yillar izdinish arqiliq Uyghurlarning qedimdin tartip taki bügünki kün'giche bolghan ariliqtiki tarixini sistémiliq yorutush üchün tirishqan jorji town uniwérsitétining proféssori jamés milliward ependi bügün Woodrow Wilson alimlar merkizide özining "yawro –asiyaning ötkili shinjangning tarixi" namliq kitabining yoruqqa chiqishi munasiwiti bilen mezkur kitabta ekis ettürülgen mezmunlarni tonushturup ötti. Bu pa'aliyetke washin'gtondiki her qaysi sahedin kelgen Uyghurlar tarixi we mesililirige qiziqidighan 50 ke yéqin kishi qatnashti.

Uyghurlarning tarixtiki we bugünki orni tilgha élindi

Woodrow Wilson Xelq'ara alimlar merkizining asiya programmisining bashliqi doktor mark ependi kirish söz sözlep, jamés millwardning tetqiqatlirini tonushturdi shuningdek Uyghur élining yawro asiyaning ötmüsh tarixida jümlidin buddizm, xristiyan, islam dini qatarliqlarning xitaygha kirishide ötkel bolushtek muhim rol oynighanliqini tekitlidi.

"Bu rayon yene xitay, türkiy, tibet we mongghul impériyilirining alaqe qilidighan hem bir-biri bilen küresh qilidighan ötkili bolghan idi. Bügünki shinjangning asasliq ahalisi Uyghurlar, qazaqlar, qirghizlarning hemmisi türkiy xelq hem musulmanlardur, bu yerde hem yene xitaylarmu bar" deydu riyasetchi sözide. U, Uyghur élining qedimdila emes belki, bügünki kündiki dunyawi siyasettimu tégishlik orun'gha ige ikenlikini, islam radikalizimigha qarshi xelq'araliq térrorizmgha qarshi urushtin Uyghur élining yéngidin diqqetke sazawer boluwatqanliqini tekitleydu.

Uyghurlarning tarixi musapisi eks ettürülidighan omumiy tarix kitabi

Nöwettiki söz kitab aptori, doktor jamés milliwardqa bérilgendin kéyin, u aldi bilen özining wodrow wilson xelq'ara alimlar merkizining bu kitabning yézilishigha körsetken yardimi we qollishigha bolghan rehmitini bildürgendin kéyin ékran yardimi bilen kitabning mezmunlirini omumlashturup tonushturdi.

Uning chüshendürüshiche, mezkur kitab peqet bir dewr heqqide yaki ayrim téma boyiche yézilghan kitab bolmastin belki, Uyghur élining qedimdin taki bügünki kün'giche bolghan tarixiy musapisini ekis ettüridighan omumiy tarixtur.

Aptorning chüshendürüshlirige tayan'ghanda, "yawro-asiya ötkili shinjangning tarixi" namliq bu kitabning aldinqi ikki babi Uyghur élining jughrapiyilik tüzülüshi, gé'ologiyilik ehwali, qedimki arxé'ologiyilik medeniyiti jümlidin qedimki hunlar, türkler, Uyghurlar we bashqa qedimiy yerlik qebililerning pa'aliyetliri shuningdek deslepki ottura esirlerdiki qaraxanilar sulalisi, turpan idiqut döliti qatarliq Uyghur döletlirining siyasiy, iqtisadiy tüzülmisi heqqide qisqiche melumat bérishke qaritilghan.

Kitabning kéyinki besh babi 19-esirdin taki bügünki kün'giche bolghan omumiy tarixigha béghishlan'ghan bolup, aptorning qarishiche 19-we 20-esir tarixini yorutush kitabning asasliq muddi'asidin ibaret. Shunga proféssor jamés millward doklatining asasiy qisimini Uyghurlarning 19-esir bolupmu 20-esir tarixigha qaratti. Aptorning yeküniche, 20-esirning aldinqi yérimi bolupmu 1949-yilighiche bolghan mezgil Uyghur siyasiy tarixidiki muhim basquch bolup, 19-esirning axirida Uyghur eli yéngi sana'et bilen ruslar arqiliq uchrashti, netijide Uyghur tiligha rus tilidin köpligen sanet atalghuliri kirdi. Bu mezgilde yene Uyghur éligha türkchilik, türk milletperwerliki, milliy kimlik éngi, kommunizm qatarliq türlük idé'ologiyiler kirdi.

Proféssor jamés millward kitabining axirqi qisimlirida bügünki kündiki Uyghur élining siyasiy, iqtisadiy ehwali, milletler munasiwiti, béyjingning Uyghurlargha qaratqan til, iqtisadiy we medeniyet siyasetliri jümlidin 11-séntebir weqesidin kéyin xitay hökümitining térrorizmgha qarshi turush bahanisi bilen Uyghurlarning tinch heriketlirini basturushni kücheytiwetkenliki heqqide toxtaldi. Uning qarishi boyiche alghanda, 50 yil ichide Uyghur élide köp özgirish yüz bergen, égiz binalar sélin'ghan, tereqqiyatlar meydan'gha kelgen bolsimu, lékin xitay köchmenlirining heddidin ziyade köpiyip kétishi bilen ish orunlirini, soda-tijaret we bashqilarni xitaylarning igiligenliki we bashqa türlük amillar tüpeylidin Uyghurlarning qarshiliq heriketliri küchiyip ketken. Axirida u mutexessislerning sorighan so'allirigha jawab berdi.

Proféssor james millwardning 440 betlik mezkur kitabi 2007-yili amérikidiki kolombiye uniwérsitéti neshriyati teripidin neshir qilin'ghan bolup, muqeddime, kirish söz, xatime hemde jem'iy yette babtin terkip tapqan chong hejimlik kitabtur. (Ümidwar)