Bilkent uniwérsitétida "sherqiy turkistan we insan heqliri" témisida ilmiy muhakime yighini ötküzüldi

Enqerediki bilkent uniwérsitétida sherqiy türkistandiki insan heqliri témisida yighin ötküzüldi. Yighinda türk dunyasi insan heqliri bashliqi abdullah buksur, eysa yüsüp aliptékin wexpi bashliqi arslan aliptékin, sherqiy türkistan medeniyet we hemkarliq jem'iyiti bashliqi séyit tumtürk qatarliqlar qatnashti we soz qildi. Yighin'gha bilkent uniwérsitétining oqughuchi oqutquchiliridin bolup 300 etrapida kishi qatnashti.

Sherqiy türkistan mesilisi pütün islam dunyasi we türk dunyasi mesilisi

Yighinning échilish nutiqini bilkent uniwérsitéti türk dunyasi oqughuchilar birlikining bashliqi qeder pekmezchi xanim qildi. U sherqiy türkistandiki insan heqliri depsendiliri we sherqiy türkistan mesilisining peqetla Uyghurlarningla emes, pütun islam dunyasi we türk dunyasining mesilisi ikenlikini we buninggha köngül bolush kéreklikini éytip mundaq dédi:

"Sherqiy türkistandiki musulman qérindashlirimiz texminen 250 yildin buyan xitay zulumi astida hayat mamat kürishi élip barmaqta. Bolupmu yéqinqi yillardin buyan xitaylarning sherqiy türkistanda élip bériwatqan qirghinchiliq siyasiti dunyaning diqqitini qozghimaqta. Biz sherqiy türkistanning mesilisini peqetla Uyghur türkliriningla emes belki pütun insanliq alimining mesilisi dep qaraymiz. Her wijdan igisi bolghan insan bu mesilige köngül bolishi kérek. Biz mana bu köz qarashni chiqish noqtisi qilip turup sherqiy türkistan we insan heqliri témisidiki bu yighinni chaqirduq. Yighinimizning muwapiqyetlik bolushini tileymen".

Türk dunyasi insan heqliri jem'iyiti bashliqi abdullah buksur ependi soz qilip mundaq dédi:

"Xitaylar sherqiy türkistan xelqining bar yoqini qolidin tartiwélip, oz tupriqida az sanliqlar qatarigha chüshürüp qoymaqta. Oz zéminida yashash heqqi qolidin élin'ghan Uyghurlar bügün insan heq hoquqliridin mehrum halda yashashqa mejbur bolmaqta. Xelq'araliq insan heqliri ölchemliride bir milletke nachar mu'amile qilin'ghanliqining eng tipik ipadisi bolsa, bir milletning özige a'it bolghan türluk bayliq menbelirini istimal qilip qilalmighanliqidur. Bügün sherqiy türkistan xelqi özlirining bayliq menbeliridin paydilinalmaywatidu. Eksiche bu menbelerdin xitaylar payda élip Uyghurlargha nep bermeywatidu. Bu xelq'ara insan heqliri xitapnamisige xilaptur. Sherqiy türkistandiki héchbir nerse Uyghurlarning kontroli astida emes. Bu nuqtidin mesilige qarighan waqtimizda pütun sahelerde Uyghurlarning soz igisi emeslikini köriwalalaymiz. Yeni insan heqliri xitapnamisining pütün maddilirigha qaraydighan bolsaq Uyghur türklirining insanlar ige bolushi kérek bolghan héchqandaq bir heqqe ige emeslikini köriwalalaymiz".

Uyghurlar duchar boliwatqan bu heqsizliqlerge dunya jama'etchiliki qol qoshturup turmaqta

Türk dunyasi insan heqliri jem'iyiti bashliqi abdullah buksur ependi buning eng échinishliq teripining Uyghurlar duchar boliwatqan insan heqliri depsendilirige dunya jama'etchilikining köz yumuwatqanliqi ikenlikini éytip mundaq dédi:

"Eng échinishliqi shuki, Uyghurlar duchar boliwatqan bu heqsizliqlerge dunya jama'etchiliki qol qoshturup turmaqta. Emma ular Uyghurlar bilen ya dindash emes ya tughqan emes. Shughinisi türkiye Uyghurlar bilen tili bir dini bir tughqan turuqluq bunin'gha qol qoshturup turushi kishini tolimu epsuslandurudu. Türkiyining buninggha ige chiqish, hetta u yerdiki jarahetni oz qelbide hes qilishi kérek. Étnik ayrimichiliq noqtisigha qarighinimizda Uyghurlar irqiy kemsitishke duchar bolmaqta. Insan heqliride birinji derijilik heq we ikkinchi derijilik heq dep iki xil heq bar. Köpiyish heqqi insanlarning birinji derijilik heqqidur. Bir dölet yaki qurulush bir insanning qanche bala tughushi, qachan tughushigha arilishalmaydu. Döletning buni pilanlash heqqi yoq".

Yighinda eysa yüsüp aliptékin wexfining bashliqi arslan aliptékin ependimu söz qildi. U sözide 1949 - yili xitaylarning sherqiy türkistanni qandaq bésiwalghanliqi, eysa yüsüp aliptékin, memet imin bughra bashchiliqidiki minglarche sherqiy türkistanliqning öz tupraqliridin ayrilip chet'elge qichishqa mejbur qalgahliqini bayan qildi. U sözide yene sherqiy türkistan dewasining 1950 - yillardin bügün'giche bolghan tarixini qisqiche bayan qilip ötti.

Kéyin, sherqiy türkistan medeniyet we hemkarliq jem'iyiti bashliqi we dunya Uyghur qurultiyining türkiye wekili séyit tumtürk ependi Uyghurlar duchar boliwatqan milli ma'aripni xitaychilashturush siyasiti üstide toxtalghandin kéyin, dunyadiki sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri we ularning pa'aliyetliri heqqide melumat bérip ötti. Yighinning axirida soz igiliri oqughuchilarning so'allirigha jawap berdi. (Erkin tarim)