Enqerede türk dunyasi insan heqliri yéghini ötküzüldi

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Yighindin bir körünüsh. RFA/Erkin tarim

Enqerede türk dunyasi insan heqliri yighini ötküzüldi. Yighin'gha qirghizistan, qirim, ezerbeyjan, iraq, iran, gruziye, daghistan, gherbi trakiye, bulghariye, makédoniye we kosowadin kelgen türkiy milletlerning wekilliri qatnashti. Gerche yighin'gha qazaqistan we özbékistandiki insan heqliri teshkilatliri teklip qilin'ghan bolsimu, ulargha hökümet teripidin ruxset bérilmigen.

Türk dunyasi insan heqliri jem'iyiti teripidin uyushturulghan bu ilmi muhakime yighinida pütün dunyadiki türkiy milletler duchar boliwatqan insan heqliri depsendiliri anglitildi. Bolupmu, Uyghur diyaridiki insan heqliri depsendiliri, xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan bésim siyasiti we ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining Uyghurlarni xitaygha qayturup bérishtek qilmishliri insan heqliri qoghdughuchiliri teripidin qattiq eyiblendi.

Yighinning échilish murasimigha parlamént ezaliri we eng chong öktichi partiyileridin ana weten partiyisining bashliqi erkan mumju, milletchi heriket partiyisi mu'awin bashliqi mehmet shandir, toghra yol partiyisi mu'awin bashliqi we meshhur proféssor oktay sinan oghlu qatarliqlar qatnashti we söz qildi.

Ana weten partiyisi bashliqi erkan mumju échilish murasimide söz qilip mundaq dédi:

Bügün insan heqliri künige muwapiq bir qanche éghiz söz qilmaqchimen. Bügün insan heqliri xitapnamisi qobul qilin'ghanliqining 58 - yilliq xatire küni. 58 Yil awwal birleshken döletler teshkilati insan heqliri xitapnamisini qobul qilghan idi. Insan heqliri xitapnamisi nahayiti toghra chiqirilghan bir qarar. Chünki bu insanning mewjutliqining qobul qilinishi bilen otturigha chiqqan bir pikir bolup, pütün insanlarni teng barawer dep qobul qilmaqta. Qaysi millet, qaysi irq, qaysi dindin bolsa bolsun, hemmisining teng barawer ikenlikini qobul qilghan bir xitapname. Millitimiz insanlarning teng barawer ikenlikini bundin minglarche yil burunla dégen, bundin pexirlinishimiz kérek. Emma buni qanunlashturghan gherb döletliridur. Gherb döletliri dunyagha hakim bolushqa tirishiwatidu. Dunyagha qandaq hakim bolghili bolidu, qanun bilen hakim bolghili bolidu. Biz öz medeniyitimizdin, millitimizdin pexirlinish bilen birlikte insan heqlirini qanunlashturghan gherb dunyasigha hörmet qilishimiz kérek. Shundaqla insan heq hoquqlirigha hörmet qilishimiz, xelqimizning parawanliqi üchün xizmet qilishimiz kérek".

Ana weten partiyisi bashliqi erkan mumju sözide türk jumhuriyetlirige chaqiriq qilip mundaq dédi:

"Ezerbeyjan, türkmenisitan, qazaqistan, özbékistan, tajikistan qatarliq döletlerge shuni démekchimenki, eger siler aldimizdiki 10 yil ichide dölitinglarning tüzümini heqiqi menisi bilen démokratik tüzümge aylandurmisanglar, milli we yerlik burju'a qisimni yétishtürüp, erkin bazar tüzümini berpa qilalmisanglar, insan heqliri we démokratiyini berpa qilalmisanglar silerning qaytidin ishghal qilinish éhtimalinglar intayin küchlük. Men 10 yil burun bu sözümni ottura sherq döletliri üchün digen waqtimda kishiler méni fantaziyelik dep mesxire qilghan idi. Lékin ottura sherqning bügünki ehwaligha qaraydighan bolsaq bu diginimning toghra ikenlikini köriwalalaymiz".

Kiyin, milletchi heriket partiyisi mu'awin bashliqi mehmet shandil ependi söz qildi. U mundaq dédi:

"Türk dunyasi insan heqliri jem'iyitining uyushturushi bilen dunya insan heqliri xitapnamisining qobul qilin'ghanliqining 58-yilliqini bu yerde toplinip xatirlep olturuptimiz. Buni dunyawilishish we insan heqliri témisida muzakire qilish kérek. Bügünkidek dunyawilishiwatqan, pen téxnika kündin kün'ge tereqqi qiliwatqan künimizde dunyaning ortaq qimmiti bolghan insan heqliri we démokratiye jehette türk dunyasining dunya bilen pütünlishish mesilisini muzakire qilghan waqtimizda hayajanlanmay turalmaymiz. Biz hazir yéngi bir esirning béshida turuptimiz. Bundaq bir weziyette türk dunyasidiki mesililerni muzakire qilip hel qilish üchün bash qaturishimiz kérek. Insan heqliri we démokratiye dunyawi bir mesile. Shundaqla bizning türk dunyasidiki eng muhim mesililerning biri. Bügün pütün türk dunyasida insan heqliri depsendiliri mewjut. Buni hel qilish üchün aldi bilen buxil yighinlarda mesililer muzakire qilinip otturigha qoyulushi andin kéyin, bu mesililerni hel qilishning yollirini izdishimiz kérek. Bu yighin'gha pütün türkiy milletlerdin mutexessisler, insan heqliri qoghdughuchiliri qatniship olturuptu, men bundin intayin xursen boldum. Yighininglargha muwapiqiyet tileymen".

Iki kün dawam qilghan bu ilmi muhakime yighinida enqere uniwérsitéti oqutquchisi proféssor doktor anil chichen ependi dunyawilishish we insan heqliri témisida, général ala'attin parmaksiz ependi térror we insan heqliri, gülnar kurmanowa xanim bolsa qirghizistandiki insan heqliri mesililiri, qirimdin kelgen elder séyit bekirof qirimdiki insan heqliri, dijana aliksiyewa xanim bolsa rusiye fédératsiyisidiki insan heqliri témisida, za'ur welimemedli ezerbeyjandiki insan heqliri mesililiri témisida, isma'il meydani bolsa irandiki insan heqliri témisida söz qildi. Yighinda türk dunyasi insan heqliri jem'iyiti bashliqi abdullah buksur ependi nuqtiliq halda sherqiy türkistandiki insan heqliri depsendilirini anglatti. Yighinda hemme birdek türk dunyasida eng köp insan heqliri depsendilirige uchrawatqan xelqning iraqtiki türkmenler bilen Uyghurlar ikenlikini déyishti. (Erkin tarim)