Xitaydiki iqtisadiy tereqqiyatlardin az sanliq milletler behriman bolalmidi

• Muxbirimiz welining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Rebiye qadir xahim October 6, 2006 / AFP PHOTO/Paul J. Richards

'Xelq'ara az sanliq milletlerning hoquqini qoghdash guruppisi' we 'xitayda kishilik hoquq' teshkilati birlikte Uyghur, tébet, mongghul qatarliq milletlerning xitaydiki kishilik hoquq ehwali heqqide teyyarlighan doklat 4 ‏- ayning 25 ‏- küni élan qilin'ghan idi.

Bugün bu doklatni teyyarlighan teshkilatning biri bolghan 'xitayda kishilik hoquq' teshkilatining ijra'iye re'isi sherén xanim radi'omizning téléfon ziyaritini qobul qildi. Sherén xanim aldi bilen özi yétekchilik qiliwatqan kishilik hoquq teshkilati heqqide we 4 ‏- ayning 24 ‏- küni élan qilghan kishilik hoquq doklatining teyyarlinish jeryani heqqide qisqiche melumat berdi.

'Xitayda kishilik hoquq teshkilati' dégen qandaq teshkilat?

Sherén xanimning bayan qilishiche, u yétekchilik qiliwatqan kishilik hoquq teshkilati hökümetke béqinmaydighan xelqaraliq teshkilat, bu teshkilat kishilik hoquq mesililirini tetqiq qilidu, doklat élan qilidu, kishilik hoquq mesililiri buyiche xelq'aragha muraji'et chiqiridu. Kishilik hoquq mesilisige chétilidighan xususiy yaki teshkilat délolirini tetqiq qilip, uchur wastiliri arqiliq xelq'arani xewerlendüridu.

Bu teshkilatning 4 ‏- ayning 24 ‏- küni élan qilghan duklati 3 yildin buyan ishligen xizmetlirining bir qismi, buning tepsilatini yil axirighiche yene dawamliq élan qilidu. Bu qétim élan qilin'ghan doklat asasen Uyghur, tébet, mongghul qatarliq milletlerning ehwalini tetqiq qilip teyyarlan'ghan doklat. Her qaysi milletlerning teng -barawer tereqqi qilghan yaki qilmighanliqini közitish, tekshürüsh, tetqiq qilish asasida meydan'gha kelgen. Bu doklatni teyyarlashqa en'giliye qatarliq döletlerning tetqiqat organlirimu hemkarlashqan.

Xitaydiki iqtisadiy tereqqiyatlardin Uyghur, tébet, mongghul qatarliq az sanliq milletler behriman bolalmidila emes, selbiy jehettin hujumgha uchridi

Uyghur aptonom rayonining kelpin nahiyesidin, bir Uyghur dihqan. Farmer from the ancient Uyghur settlement of Keplin, Xinjiang Uyghur Autonomous Region. By Rhodri Jones/Panos Pictures Image Link source: http://www.minorityrights.org

'Xelq'ara az sanliq milletlerning huquqini qoghdash guruppisi' we 'xitayda kishilik hoquq' teshkilati birlikte teyyarlighan bu doklatta "xitaydiki iqtisadiy tereqqiyatlardin Uyghur, tébet, mongghul qatarliq xitay bolmighan milletler menpe'etdar bolalmidi, belki ular selbiy jehettin hujumgha uchridi.

Ular özlirining til we medeniyitining yuqitilish xewpige yüzlendi" ؛ "keng kölemlik tömür yol, tash yol qurulushliri yerlik milletlerning iqtisadini güllendürüshni emes, belki xitayning bashqa rayonliridiki iqtisadiy tereqqiyatning ihtiyajini qandurush üchün yerlik milletlerning tebi'i bayliqlirini yötkep kétishni ilgiri sürdi"؛ "az sanliq millet rayonlirida künséri yaxshiliniwatqan qatnash esliheliri xitay armiyisining köplep kélip, yerlik milletlerning medeniyitini ajizlashturushi üchün qolayliq yaratti" dégen mezmunlar gewdilendürülgen idi.

Sherén xanimning bayan qilishiche, kishilik hoquq teshkilatliri xitayda boluwatqan iqtisadiy tereqqiyattin hemme milletning teng -barawer behriman bolalighan yaki bolalmighanliqini közitish arqiliq éniqlan'ghan sanliq melumatlargha asaslan'ghanda, xitayda az sanliq millet ayallirining, bolupmu hamildar bolghan ayallarning ölüp kétish nésbiti xitaydiki bashqa jaylardin köp, köpla emes bekla köp.

2000 ‏- Yili, az sanliq millet rayonida 10 ming hamildar ayalning ichide ölüp ketkini 450, xitay rayonlirida 53, bu nésbet 10 hesse perq qilidu, bu perq bek chong. Az sanliq millet rayonlirida oqush yéshidiki ösmürlerning mektepke kirish nésbiti%4, aliy mektepke kérip oqush puttureligenlerning nésbiti%5, bumu xitayning bashqa rayonlirigha qarighanda töwenla emes, bekla töwen.

Buningdiki asasiy sewep iqitsadiy tereqqiyattin oxshash behriman bolalmighanliq. Sherén xanimining bayan qilishiche yene, xitayda élip bérilghan chong qatnash qurulushlirining meqsiti az sanliq millet rayonliridin tebi'iy bayliqlarni yötkep kétish, az sanliq millet rayonlirini herbiyleshtürüsh, assimilatsiye qilishtin ibaret.

Közimizge körünüp turghan ri'alliq shuki, az sanliq milletler öz yurtliridiki tebi'iy bayliqlargha bolghan hoquqidin mehrum qaldi, bu bayliqlargha tayinip élip bérilghan iqitsadiy tereqqiyattinmu bashqilar bilen oxshash menpe'etdar bolalmaywatidu.

Xitay hökümiti az sanliq milletlerni bir dölet, bir xil til, bir xil medeniyet dégen uqumni qobul qilishqa mejburlidi

CHINA, Beijing November 17, 2006/ AFP PHOTO/Peter PARKS

'Xelq'ara az sanliq milletlerning huquqini qoghdash guruppisi' we 'xitayda kishilik hoquq' teshkilati birlikte teyyarlighan bu doklatta "xitay hökümiti az sanliq milletlerni bir dölet, bir xil til, bir xil medeniyet dégen uqumni qobul qilishqa mejburlidi, buni qobul qilmighanni milliy bölgünchilik dep teswirlidi' dep bayan qilin'ghan idi.

Sherén xanimning bayan qilishiche, xitayning qanuni, siyasiti, istratégiyisi buyiche éytqanda, dölet hemme milletni oxshash qoghdishi lazim, shundaqla, hemme millet özining til, din, medeniyet we milliy alahidilikini özi qoghdishi lazim. Xitay hökümiti özining qanunigha xilapliq qildi.

Buningdin bashqa yene, xitay hökümiti az sanliq milletlerni qoghdashni öz ichige alghan bir qatar xelq'araliq kélishimlerge imza qoyghan idi. Lékin emeliyette, özi imza qoyghan kélishimlerning héchqaysigha emel qilmidi. Belki xilapliq qildi.

Sherén xanimning bayan qilishiche, mesile nahayiti ochuq körünüp turiduki, gerche xitay tilini öginish yaman ish bolmisimu, lékin, aptonomiye yürgüzidighan jaylarda hemme ishni xitay tilida bijirishni yolgha qoyup, aptonomiye yürgüzgen milletning tilini yoqatsa, bu emeliyette, xitayning özining qanunigha xilapliq qilghanliq. Az sanliq milletlerning özining til we medeniyitini qoghdash hoquqini depsende qilghanliq.

Sherén xanimning bayan qilishiche yene, xitay hökümiti bir munche délolarni 'dölet bixerlikige taqilidighan mesile' dep uni mexpiy tutqachqa, bundaq délolarni tekshürüp éniqlash qéyin boluwatidu. Xitay hökümiti yéqinda 'döletni parchilash jinayiti ötküzdi' dep 9 yilliq qamaq jazasi höküm qilghan rabiye xanimning oghlining délosi mana buning misali. (Weli)