Хитайда интернет ишлитишниң хәвпи барғансери ашмақта

• Мухбиримиз меһрибанниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Yahoo Хитайчә бетиниң 7-сентәбир күни бейҗиңдики бир ян компютердики көрүниши. AFP

Йеқинқи йиллардин буян, хитай һөкүмити интернет тор бәтлирини изчил һалда контрол қилип кәлмәктә. Һазир болса кишиләрниң интернет арқилиқ өз - ара язған електронлуқ хәтлириму қаттиқ тәкшүрилидиған болуп, интернет ишлитиш кишиләр үчүн хәтәрлик бир ишқа айланмақта.

Пул яки инсаний һоқуқ?

Йеқинда хитай һөкүмити хунәнлик мухбир ши тавни интернет тор бетидә хитай тәшвиқат министерлиқиниң ички материяллирини паш қилған дегән баһанә билән қолға елип сотлиған. Хитайдики тәкшүрүш вә контрол қилиш оргини мухбир ши тавни сотлаштики пакитларни оттуриға қойғанда, шитав язған електронлуқ хәтниң мәзмуни Yahoo ширкитиниң хитайдики шөбиси тәрипидин йәткүзүп берилгәнликини мәлум қилған.

Франсийидики "чегрисиз мухбирлар тәшкилати" мәхсус баянат елан қилип, Yahoo ширкитиниң бу хил қилмишиға қаттиқ наразилиқ билдүрүп, уни әйиблиди. Yahoo Ширкити болса өзиниң бу һәқтә чоқум хитай һөкүмитиниң мунасивәтлик бәлгилимилиригә бойсуниши керәкликини билдүрди.

Франсийә агентлиқи тәрипидин берилгән мәлуматта, Yahoo ширкитини қурғучи яң җиюәнниң ейтишичә, у хитайдики мунасивәтлик орунларниң у материялларни немигә лазим қилидиғанлиқидин қилчә хәвири болмиған. У өзиму ишниң бундақ ақивәтни кәлтүрүп чиқиришини халимайдикән. Лекин, у йәрлик қанунға чоқум бойсуниши керәк икән. У сөзидә йәнә, мунасивәтлик орунларниң давамлиқ һалда Yahoo ширкитигә електронлуқ хәт арқилиқ йолланған учурларни тәкшүрүш буйруқини чүшүридиғанлиқини ашкарилиған.

Електронлуқ хәт бихәтәрму?

Хитайниң көплигән тор бәтлиридә, һалқилиқ сөзләрни издәш системиси йоқ болғанлиқтин, тордашлар " демократик", "әркинлик " дегәндәк сөзләрни издәштә, өзи ойлиғандәк нәтиҗигә еришәлмәйду. Лекин нурғунлиған кишиләр өзлири язған електронлуқ хәтләрдики бир қисим сәзгүр сөзлүкләрниң өзигә нурғун аваригәрчилик елип келиватқанлиқини сәзмигән.

Интернеттә пикир баян қилғанлиқтин бир йил қамақта ятқан бейҗиң университетиниң оқуғучиси лю ди йеқинда, бу һәқтә әркин асия радиомизниң зияритини қобул қилип, өзиниң һазир мәхпий номур қошулған даңлиқ Google тор бетини ишлитидиғанлиқини, чүнки һазир хитайда ишлитилидиған електронлуқ хәт - чәк мулазимәт әсваблириниң мәхпий номур болмиған шараитта һәммиси хәтәрлик икәнликини мәлум қилған.

Америкидики "хитайчә електиронлуқ жорнал" ниң баш тәһрири ли хуңкуән "һазир дунядики даңлиқ тор бети Google ғиму ишәнгили болмайду, чүнки у арқилиқ хәт әвәтишму хәтәрлик болуп қалди" дәп тәкитләп мундақ деди :

"Һазир Hotmail, Google қатарлиқ көплигән чоң ширкәтләр хитай һөкүмити билән һәмкарлашқанда, алди билән қолай болушни вә мәнпәтини ойлайдиған болуп қалди. Хитайниң өзидә ишлитидиған електронлуқ хәт икки хил болуп, бири Xinlang болса, йәнә бири Sohu иди. Лекин буларни ишлитишниң интайин хәтәрлик икәнликини кишиләр нәччә йил бурунла билип болған. Бүгүнки күндә Yahoo дәк бу хил америка шеркитиниң хитайдики шөбисиниңму бихәтәр болалмаслиқини һечким ойлимиған. Һазир Yahoo ниң қилмиши чәтәлләрдики кишилик һоқуқ тәшкилатлири тәрипидин паш қилинғандин кейин, чоң ғулғула қозғимақта. Һәқиқәтән, мутләқ көп сандики кишиләр Yahoo шеркитини бундақ қилиду дәп ойлимиған. "

Немиләргә диққәт қилиш керәк?

Хитай контрол қиливатқан тор бәтлирини ечип тәкшүрүш ишлири билән шуғуллиниватқан чәтәлдики баш техник назарәтчи хе әпәндиниң билдүрүшичә, електронлуқ хәт - чәкләрниң бихәтәрликигә капаләтлик қилиш үчүн, мәйли хәтниң мәзмуни җәһәттә болсун, яки уни йоллашта болсун, чоқум һәммисидә қошлап мәхпий номур қоллиниш арқилиқ, биртәрәп қилиш керәк һәмдә бу җәрянда ишлитилидиған мулазимәт әсваблири чоқум чәтәлдә ишләпчиқирилған болуши керәк. Әгәр бундақ қилинмайдикән, миң мәхпий номур қолланған биләнму, хитайда ишләпчиқирилған мулазимәт әсваби ишлитилидикән, әвәтилгән хәтләр йәнила бихәтәр болалмайду" дәп көрсәтти.

Йеқинда радиомизниң зияритини қобул қилған "чегрисиз мухбирлар тәшкилати" ниң интернет тор бети мәсули мәзкур тәшкилатниң Yahoo ширкитигә болған наразилиқини йәнә бир қетим әскәртип, " Yahoo ширкити 'биз хитайниң қанун - низамнамисиға вә шундақла хитайниң өрп -адитигә бойсунушимиз керәк' дәпту. Бу зади немини билдүриду? демәк, хитайниң өрп - адити бойичә, шәхси учурларни һөкүмәткә йәткүзүп, хаинлиқ қилса боламдикән ?! мәнчә бу қануний мәсилә әмәс, бәлки әхлақ мәсилиси. Әгәр қанун бекитиштики мәқсәт һөкүмәтниң адәм тутуши үчүн учур топлап бериш болса, бундақ қанун бойсунушқа әрзимәйду" дәп билдүрди. (Меһрибан)